Η εργασία λόγω του μεγέθους της χωρίστηκε σε 6 μέρη, βρίσκεστε στο 2 μέρος.
2 Ο καρτεσιανός δυϊσμός και η νατουραλιστική ερμηνευτική προσέγγιση
Η θεώρηση του σώματος, εξελίχθηκε ιστορικά
από την καθαρά βιολογική και υλική, στην κοινωνική και τεχνητή του συγκρότηση. Η μελέτη του ανθρώπινου σώματος, παραδοσιακά αποτέλεσε αντικείμενο των θετικών επιστημών. Σύμφωνα με το καρτεσιανό δυϊσμό,η- ο άνθρωπος χωρίζεται σε σώμα και σε πνεύμα. Με βάση αυτό τον διαχωρισμό το σώμα είναι αποκλειστικό αντικείμενο μελέτης της βιολογίας και της ιατρικής, ενώ το πνεύμα που αφορά τη διανοητική διάσταση των υποκειμένων, είναι αντικείμενο μελέτης των κοινωνικών επιστημών.Η λειτουργία και η ύπαρξη του σώματος ερμηνεύθηκαν δηλαδή, κυρίως μέσα από την επιστήμη της βιολογίας. Το βιοϊατρικό μοντέλο, αποτέλεσε την βάση πάνω στην οποία γίνεται κατανοητό το ανθρώπινο σώμα, με αποτέλεσμα αυτό να καταγράφεται και να αναλύεται σαν μια φυσική πραγματικότητα. Η-ο κοινωνική-ος εαυτή-ος μέσα από τις διαδικασίες της σκέψης και της βούλησης, θεωρήθηκε υπεύθυνη-ος για τον σχεδιασμό της ανθρώπινης δράσης, ενώ το βιολογικό σώμα περιορίστηκε στην εκτέλεση της.
Η υλική διάσταση του σώματος λοιπόν, θεωρήθηκε ανεξάρτητη από την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου, την συγκρότηση ομάδων, την υιοθέτηση τυπικών και άτυπων κανόνων συμπεριφοράς. Το σώμα, ως ένας βιολογικός μηχανισμός τον οποίο κατέχει κάθε άνθρωπος, είναι δυνατόν να εξεταστεί μόνο από την ιατρική, η οποία με τη σειρά της, επιβεβαιώνει τη βιολογική διάσταση του. Πρόκειται για ένα μοντέλο ερμηνείας του σώματος που όπως επισημαίνουν οι Foucault (1973) και Armstrong (1983) υπακούει στους κανόνες του "μαθήματος ανατομίας". Οι ιατρικές δηλαδή περιγραφές, διηγήσεις και υποδείξεις, οδήγησαν σε μια συγκεκριμένη, κοινή αντίληψη για τη βιολογική υπόσταση του σώματος.
Μέχρι το 1980, οι κοινωνικές επιστήμες τοποθετούν το ανθρώπινο σώμα στο περιθώριο του πεδίου ερευνών τους. Η κοινωνιολογία ασχολείται με την συγκρότηση των κοινωνικών σχέσεων, της κοινωνικής δράσης και των κοινωνικών δομών και θεσμών, με τον τρόπο δηλαδή που το άτομο λειτουργεί και εκφράζεται ως κοινωνικό υποκείμενο. Θεωρώντας τις μορφές έκφρασης και λειτουργίας του σώματος, αντικείμενο ενασχόλησης των φυσικών επιστημών, ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης επηρεάζουν την κοινωνική συγκρότηση, παραδοσιακά παραμελήθηκαν.
Η ανθρώπινη δράση δηλαδή, μελετήθηκε μόνο στο επίπεδο των λογικών και συνειδητών ενεργειών της-του ανθρώπου, και το σώμα σαν μια αυστηρά βιολογική οντότητα, που υπακούει στην ανθρώπινη βούληση.
Η θεώρηση του σώματος ως φυσικό και πλήρως ιατρικά προσδιορισμένο φαινόμενο, στηρίζεται στην καρτεσιανή φιλοσοφική παράδοση, η οποία κάνει διάκριση μεταξύ της σωματικής και της πνευματικής υπόστασης της-του ανθρώπου. Η δομή της βιολογικής λειτουργίας είναι κοινή σε όλα τα άτομα. Αυτό που διαφοροποιεί τα σώματα είναι η κοινωνική τους υπόσταση, ο τρόπος δηλαδή που το σώμα, μεσολαβεί και εκφράζεται στις καθημερινές δραστηριότητες και επαφές.
Σε συμφωνία με τα παραπάνω, η νατουραλιστική προσέγγιση στηρίζεται στη θεώρηση του σώματος ως καθαρά βιολογικής οντότητας, χωρίς κοινωνική υπόσταση. Σύμφωνα με αυτή, οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων, βασίζονται στην βιολογία. Το ανδρικό και το γυναικείο σώμα, είναι φτιαγμένα πάνω σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετα βιολογικά πρότυπα. Η αντίθεση αυτή είναι που δημιουργεί τις ανισότητες των φύλων, οι οποίες δεν έχουν κανέναν κοινωνικό χαρακτήρα και για αυτό δεν μεταβάλλονται μέσα από κοινωνικές αλλαγές.
Σύμφωνα με την μονοδιάστατη αυτή θεώρηση, οι πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες δεν δημιουργούν διαφορές, απλώς τις αντιγράφουν από τη φύση, ή, στη χειρότερη περίπτωση, τις διευρύνουν. 'Έτσι, οι ανισότητες ως προς το φύλο βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με το ''αδύναμο'' και ''άστατο'' γυναικείο σώμα, ιδεολόγημα που χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να αιτιολογήσει τον κοινωνικό αποκλεισμό και την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών. Αντίστοιχα, οι ανισότητες ως προς την φυλή ερμηνεύονται με βάση ''σωματικά δεδομένα'' σύμφωνα με τα οποία τεκμηριώνεται η κατωτερότητα των ασιατικών και των αφρικανικών λαών. *1
Η μονοδιάστατη και οπισθοδρομική αυτή οπτική έχει δεχθεί κριτικές αλλά δυστυχώς δεν έχει ξεπερασθεί εντελώς. Μέσα από την οικειοποίηση της άποψης αυτής, νομιμοποιήθηκαν κοινωνικά και αναπαράχθηκαν μια σειρά από ανισότητες, που αφορούν το φύλο, την φυλή, την εξωτερική εμφάνιση. *2
3 Ανάδειξη του κοινωνικού χαρακτήρα του σώματος
Η μελέτη του σώματος, μόνο μέσα από την φυσική του υπόσταση, δημιούργησε κενά στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές επιστήμες μελέτησαν την καθημερινή αλληλεπίδραση των ατόμων, τις κοινωνικές σχέσεις, και τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα αντιλαμβάνονται τις εαυτές-ους τες-τους.
Το πέρασμα από την έμμεση αναφορά της κοινωνικής θεωρίας στο σώμα, στην αντιμετώπιση του ως μια κοινωνική κατασκευή συντελέσθηκε μέσα από κοινωνικές, επιστημονικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές αλλαγές. Αυτές είχαν σαν αποτέλεσμα μια νέα κατανόηση του σώματος. Σύμφωνα με αυτήν, η βούληση και η συμπεριφορά υπακούουν σε κοινωνικούς κανόνες, έτσι και ο φορέας τους, το σώμα, διαμορφώνεται μέσα από αυτές-ους. Μέσα από την προσαρμογή του σε κοινωνικά κριτήρια κανονικότητας που αφορούν την εμφάνιση του, την λειτουργία του και τους αποδεκτούς τρόπους έκφρασης του, αποκτά κοινωνική διάσταση (Synnot, 1993).
Όπως αναφέρθηκε η κοινωνιολογία του σώματος
εδραιώθηκε σαν γνωστικό αντικείμενο από το 1980 και έπειτα. Πρόδρομο γνωστικό πεδίο υπήρξε η κοινωνική ανθρωπολογία, η οποία ασχολήθηκε με τους φυσικούς περιορισμούς του σώματος, αλλά και με τις δυνατότητες που προσφέρουν για την εξέλιξη του οι πολιτισμικές και κοινωνικές εξελίξεις. Αμφισβητώντας την βιολογική υπόσταση σωματικών λειτουργιών, όπως το περπάτημα και η ομιλία, κοινωνικές-οι ανθρωπολόγοι, μελέτησαν το σώμα ως φορέα έκφρασης κοινωνικών μηνυμάτων (Balsamo, 1995). Αναδεικνύεται έτσι μια νέα δυναμική του σώματος, το οποίο μέσα από συμβολικά συστήματα, όπως η γλώσσα, η στάση του, ο τρόπος ενδυμασίας και καλλωπισμού του, αποτελεί δομικό στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων.Διαφορετικοί πολιτισμοί υιοθετούσαν πάντοτε διαφορετικούς τρόπους φροντίδας, υγιεινής, στολισμού του σώματος. Οι διαφορές αυτές αντανακλούν διαφορετικές πρακτικές διαχείρισης του σώματος και αναδεικνύουν τον κοινωνικό του χαρακτήρα.
Η μεσολάβηση του σώματος στις κοινωνικές σχέσεις, πέρα από την διαχείριση της εξωτερικής εμφάνισης περιλαμβάνει την γλώσσα. Ο λόγος αποτελεί την κοινωνική αξιοποίηση μιας βιολογικής λειτουργίας. Το σώμα και οι φυσικές του ικανότητες υπάρχουν μόνο μέσα από το υποκείμενο, το οποίο τις νοηματοδοτεί.
Το σώμα συγκεντρώνει στη επιφάνεια του μια σειρά κοινωνικών νοημάτων και διακρίσεων όπως νεαρό-ηλικιωμένο, ψηλό- κοντό, λευκό- μαύρο- κίτρινο κ.α. (Αλεξιάς, 2006). Αυτές οι διχοτομήσεις αποδεικνύουν πως το σώμα κατηγοριοποιείται σύμφωνα με το γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο και τις ισχύουσες κοινωνικές αξίες που υιοθετεί η κοινωνία. Έτσι το σώμα παύει να θεωρείται ως ένα σταθερό αντικείμενο, το οποίο υπάγεται αποκλειστικά στους φυσικούς νόμους. Αντίθετα σταδιακά άρχισε να θεωρείται ως ένα δυναμικό μέσο πάνω στο οποίο τα άτομα έχουν την δυνατότητα να αναπαριστούν διάφορα συμβολικά στοιχεία σύμφωνα με τις εκάστοτε κοινωνικές σχέσεις.
Έτσι το σώμα έγινε ένα αντικείμενο πάνω στο οποίο το άτομο ή η κοινωνία εγγράφει τα κοινωνικά μηνύματα και τα προσωπικά νοήματα, τα οποία προσδίδουν στο κάθε άτομο τόσο την ιδιαίτερη προσωπική του ταυτότητα όσο και το γενικότερο κοινωνικό του ρόλο και θέση στη κοινωνία. Το σώμα είναι λοιπόν ένα επικοινωνιακό σύστημα το οποίο μεταφέρει στην επιφάνεια του μηνύματα, τα οποία νοηματοδοτούν τις σχέσεις των μελών της κοινωνίας.
Όσον αφορά το πεδίο της κοινωνιολογίας, σημειωτέα είναι η συνεισφορά τριών κοινωνιολόγων στην μετέπειτα ανάπτυξη της κοινωνιολογίας του σώματος. Ο Goffman ήταν από τους πρώτους υπερασπιστές της άποψης, πως η παρουσίαση του σώματος, μεσολαβεί μεταξύ της ατομικής και της κοινωνικής ταυτότητας, εκφράζοντας την εαυτή-ο του κάθε ατόμου.
Το σώμα αποτελεί το στοιχείο που ενώνει την βιολογική με την κοινωνική υπόσταση του ατόμου. Εφόσον το άτομο αποτελεί δομικό στοιχείο της κοινωνίας, το σώμα του, πάνω στο οποίο εγγράφονται οι κοινωνικές πρακτικές, μεταφέρει προς το σύνολο μηνύματα για το άτομο. Κάθε άνθρωπος δηλαδή διαμορφώνει την εμφάνιση της-του και την σωματική της-του έκφραση, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της-του, αλλά και τις κοινωνικές περιστάσεις στις οποίες εμπλέκεται. Η μη λεκτική επικοινωνία δεν είναι πάντα αυθόρμητη. Σε πολλές περιπτώσεις το άτομο επενδύει χρόνο και προσπάθεια για να μεταφέρει τα επιθυμητά για την κοινωνική περίσταση, μηνύματα (Goffman, 1959).
Ο τρόπος που παρουσιάζουμε το σώμα μας,
είναι μια σειρά από συμβολικές και τελετουργικές δράσεις. Οι διαδικασίες αυτές διαμορφώνουν μια διττή ταυτότητα για την-τον άνθρωπο που παρουσιάζεται: την αντίληψη που έχει η ίδια-ος για την εαυτή-ο της, που ονομάζεται δυνητική ταυτότητα, και την εικόνα που σχηματίζουν οι άλλες-οι για αυτήν-ο, την πραγματική όπως ονομάζεται ταυτότητα.Η διαχείριση του σώματος επομένως είναι αποτέλεσμα της εικόνας που θέλει να παρουσιάσει το άτομο για την εαυτή-ο της και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται και βλέπουν οι άλλες-οι το άτομο. Το σώμα επομένως μέσα από τις λειτουργίες του και την αυτό-παρουσίαση του περνάει τα κοινωνικά μηνύματα στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης με τα άλλα υποκείμενα.
Το ερευνητικό ενδιαφέρον του Bourdieu, στράφηκε στον τρόπο με τον οποίο το σώμα εκφράζει την κοινωνική και οικονομική θέση του ατόμου. Εστιάζοντας στις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες ο Bourdieu στην ανάλυση του διακρίνει δύο παράγοντες που σχετίζονται με το σώμα.
Ο πρώτος είναι το συμβολικό κεφάλαιο, ο τρόπος με τον οποίο κάποια-ος παρουσιάζει και εμφανίζει την εαυτή-ο της-του στις άλλες-ους, αλλά και μέσω του οποίου μπορεί να διαφοροποιηθεί. Αυτός σχετίζεται με την οικονομική και κοινωνική του θέση.
Ο δεύτερος είναι το φυσικό κεφάλαιο, το σώμα και τα βιολογικά χαρακτηριστικά που έχει κάποια-ος.
Μέσα από αυτή την οπτική το σώμα δεν είναι κάτι ουδέτερο, αλλά ενσωματώνει κοινωνικά μηνύματα, που υποδηλώνουν τη θέση του στην κοινωνική ιεραρχία. Το βιολογικό σώμα διαμορφώνεται και κατασκευάζεται από τις ταξικές δυνάμεις και αποτελεί επομένως ένα σημάδι εξουσίας, αφού με αυτό τον τρόπο το άτομο διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες-ους, αποτελεί δηλαδή ένα επιπλέον πολιτισμικό κεφάλαιο το οποίο διαθέτει το άτομο. *3
Επιμέλεια Εργασίας / Παρουσίασης Θεοδωρίδη Άννα
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Κοινωνικών και Πολιτικών ΕπιστημώνΤμήμα Ψυχολογίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών
Δυνητικές Κοινότητες: Κοινωνιο-Ψυχολογικές Προσεγγίσεις και Τεχνικές Εφαρμογές
Εργασία για το μάθημα Δυνητική-ος «Άλλη-ος»: Το Δυνητικό Σώμα
Υπεύθυνος διδασκαλίας Επικ. Καθηγητής Γεώργιος Αλεξιάς
Γ’ Εξάμηνο Σπουδών Ακαδημαϊκό Έτος 2007-2008
Τίτλος εργασίας: Νέες Μορφές Σωματοποίησης. Το cyborg στην ταινία “Ghost in the shell”
Κάποιες φωτογραφίες που η Άννα Θεοδωρίδη είχε διαλέξει, δεν καταφέραμε να τις ανεβάσουμε.
Οι αριθμοί με αστερίσκο είναι δικοί μας.
*1Ο Δαρβίνος ήταν από τους πρώτους που υποστήριξε αυτή την άποψη και ο Ονόρε ντε Μπαλζάκ επέκτεινε μέσα στα μυθιστορήματα του αυτή την άποψη.
*2 Καθώς και μέσω της νομιμοποίησης της γυναικείας σεξουαλικότητας με την αναπαραγωγή παιδιών και κατ' επέκταση αναγνωρίστηκε ως η μόνη υπαρκτή σεξουαλικότητα εκείνη η μορφή σεξουαλικότητας που αναπαράγει
*3 Ένα σώμα εξουσιάζει ένα άλλο σώμα πρώτα και κύρια γιατί είναι ένα ανδρικό, ετερό, λευκό, υγειές, νεανικό σώμα.
Οι ανάγκες παραγωγής σε ανατολικές και δυτικές κοινωνίες προ και μετά την βιομηχανική εποχή αναγκάζουν τα σώματα σε ωράρια και μεταθέτουν τις επιθυμίες των σωμάτων σε άλλους χρόνους και χώρους. Η συμπεριφορά και η έκφραση των σωμάτων αλλάζει και μέσα στις πόλεις και στα σπίτια. Η ιεραρχική κατανομή των ρόλων του έμφυλου σώματος και του καταμερισμού έμφυλης εργασίας προηγείται της ιεράρχισης αρμοδιοτήτων στο χώρο εργασίας. Η ηθική είναι αταξική. Ο πρώτος κοινωνικός μηχανισμός που ανα-παράγει, ελέγχει και τιμωρεί τις αποκλίσεις είναι η οικογένεια μαζί με την η επιρροή της Εκκλησίας η οποία είναι εξ' ίσου ισχυρή. Οι μηχανισμοί που μαζί διαθέτουν για την πειθαρχεία είναι η βάση για την αντίληψη που αρχικά αποκτούμε για το έμφυλο , το κοινωνικό και το βιολογικό σώμα. Το σώμα πριν καν την γέννησή του έχει νοηματοδοτηθεί και επενδυθεί με την έμφυλη ταυτότητα του. Ευαγγελία Βλάμη
