Η εργασία λόγω του μεγέθους της χωρίστηκε σε 6 μέρη, βρίσκεστε στο 4ο μέρος.
Κοινωνική δομή και κοινωνική δράση- σωματοποίηση
Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η χρήση
τους για τη διαχείριση του σώματος, την θεραπεία, την επικοινωνία και την δράση, αλλάζουν ριζικά τον τρόπο που το ανθρώπινο σώμα γίνεται κατανοητό. Η χρήση των νέων τεχνολογιών έδωσε την δυνατότητα για την ψηφιακή αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος (avatars), τις εμφυτεύσεις οργάνων και τεχνητών μελών, την δημιουργία κυβερνητικών οργανισμών ( cyborgs), την αποκωδικοποίηση του γενετικού υλικού. Οι αλλαγές αυτές σε συνδυασμό με τις δομικές αλλαγές στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, είχαν σαν αποτέλεσμα την ανάδυση της έννοιας του « σωματοποιημένου υποκειμένου ».Η θεώρηση του σώματος, σαν υπόσταση που προσδιορίζεται μέσα από την παραγωγική διαδικασία και τους επιστημονικούς λόγους που το κανονικοποιούν και το εντάσσουν σε κατηγορίες, αφήνει περιθώριο, για την έκφραση των προσωπικών συναισθημάτων και επιθυμιών, οι οποίες προσδίδουν στο άτομο την μοναδικότητα.
Μέσα από την έκφραση αυτών, και την υποκειμενική τους βίωση, εντός των καθιερωμένων πλαισίων, προκύπτει η έννοια της σωματοποίησης και των σωματοποιημένων υποκειμένων.
Το σώμα ως ιστορική και κοινωνική κατασκευή, δεν αποτελεί απλά παθητικό δέκτη των κοινωνικών επιταγών. Το άτομο προσδιορίζει τον εαυτό του, ερμηνεύοντας το σώμα του, διαμορφώνοντας σχέση μαζί του, παρατηρώντας τις εκφράσεις του. Μέσα από αυτήν την σχέση αναδεικνύεται η έννοια της σωματοποίησης.
Το υποκείμενο, διαμορφώνεται σαν σωματοποιημένη ύπαρξη. Το σώμα δεν μεταφέρει απλώς μηνύματα στις κοινωνικές συναναστροφές, αλλά αποτελεί βασικό στοιχείο της υλοποίησης της κοινωνικής υπόστασης του ατόμου. Η λειτουργία του αυτή, θέτει νέες βάσεις για την μελέτη των κοινωνικών φαινομένων. Τα σύγχρονα υποκείμενα είναι πρωτίστως σωματοποιημένα υποκείμενα (Radley, 2000).
Σε αυτό το πλαίσιο είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο τρόπος που τα υποκείμενα κατανοούν τον εαυτό τους. Η συγκρότηση οποιουδήποτε είδους κοινωνικής σχέσης προϋποθέτει την ύπαρξη των ατόμων ως σωματοποιημένων υποκειμένων. Η σύγχρονη σημασία της σωματοποίησης διαφέρει αρκετά από την παραδοσιακή, που θεωρεί το σώμα βιολογική υπόσταση (Turner, 1995). Η κοινωνιολογία, δεν θεωρεί το σώμα ως κάτι στατικό και συγκεκριμένο, αλλά ως μια ιστορική κατασκευή.
Η σωματοποίηση, μπορεί να γίνει κατανοητή ως αποτέλεσμα της εγγραφής του σώματος από τις τεχνικές εξουσίας, οι οποίες στη συνέχεια επεμβαίνουν στην υποκειμενική βίωση του σώματος, προσδιορίζοντας το και προσαρμόζοντας το στην προηγούμενη κοινωνική κατασκευή.
Το σώμα λοιπόν αποτελεί το στοιχείο που ενώνει την βιολογική με την κοινωνική υπόσταση του ατόμου. Εφόσον το άτομο αποτελεί δομικό στοιχείο της κοινωνίας, το σώμα του, πάνω στο οποίο εγγράφονται οι κοινωνικές πρακτικές, μεταφέρει προς το σύνολο μηνύματα για το άτομο. Κάθε άνθρωπος δηλαδή διαμορφώνει την εμφάνιση του και την σωματική του έκφραση, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες του, αλλά και τις κοινωνικές περιστάσεις στις οποίες εμπλέκεται.
Η διαχείριση του σώματος, είναι αποτέλεσμα της εικόνας που θέλει να παρουσιάσει το άτομο για τον εαυτό του και του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνονται και βλέπουν οι άλλοι το άτομο. Το σώμα επομένως μέσα από τις λειτουργίες του και την αυτό-παρουσίαση του εαυτού περνάει τα κοινωνικά μηνύματα στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης με τα άλλα υποκείμενα.
Για να γίνει καλύτερα κατανοητή η έννοια της σωματοποίησης, θα αναφερθούμε παρακάτω στην φαινομενολογία. Πρόκειται για τον τρόπο που το άτομο κατανοεί και νοηματοδοτεί τις εμπειρίες του και τον κόσμο.
Η φαινομενολογική προσέγγιση
Η φαινομενολογική προσέγγιση, αποτελεί μια απόπειρα να ξεπερασθούν οι κλασσικές διχοτομήσεις της κοινωνικής θεωρίας ανάμεσα στο σώμα και στον νου. Επιχειρείται δηλαδή μια πιο σύνθετη θεώρηση του σώματος τόσο ως φυσικής, όσο και ως κοινωνικής - πολιτισμικής οντότητας, που μεταβάλλεται ιστορικά. Η μεταβολή αυτή μελετάται σε συνάρτηση με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι εκπαιδεύονται ώστε να χρησιμοποιούν και να αντιλαμβάνονται το σώμα τους σύμφωνα με τις κοινωνικές επιταγές (Mauss, 1979).
Στην φαινομενολογική θεώρηση του σώματος, κεντρικό ρόλο διαδραματίζει, ο υποκειμενικός τρόπος με τον οποίο το άτομο ερμηνεύει το σώμα του, και βιώνει την εγχάραξη των κοινωνικών κανόνων σε αυτό.
Το φαινομενολογικό μοντέλο, περιγράφει το σώμα, ως δυναμικό στοιχείο της κοινωνικής συγκρότησης και εξέλιξης. Το σώμα μεσολαβεί τόσο στον προσδιορισμό της ανθρώπινης ύπαρξης, όσο και στην κατασκευή του κόσμου. Αποτελεί το στοιχείο εκείνο, μέσα από το οποίο το άτομο δρα, υλοποιώντας έτσι την βούληση του. Η αναγνωρισμένη από τις φυσικές επιστήμες βιολογική του βάση, μορφοποιείται, από τις κοινωνικές ζυμώσεις αλλά και από τις τεχνολογικές εξελίξεις.
Ο καρτεσιανός διαχωρισμός σώματος και πνεύματος αμφισβητείται. Η τροποποίηση του σώματος και η προσαρμογή του σε μια συγκεκριμένη κοινωνική πραγματικότητα, αποτελούν δυναμικές διαδικασίες που εμπλέκουν την σκέψη. Μέσα από αυτήν την θεώρηση αναδύεται η κοινωνική, συναισθηματική και ψυχολογική υπόσταση του σώματος.
Παράλληλα οι εξελίξεις της ιατρικής αμφισβητούν τις διαδικασίες της γέννησης και του θανάτου, ως καθαρά φυσικές διαδικασίες και ως ορόσημα της ανθρώπινης ύπαρξης
Σε αντίθεση με την κλασσική ιατρική, το φαινομενολογικό μοντέλο εστιάζει σε μια σειρά από οδυνηρές καταστάσεις, όπως η ασθένεια ή ο πόνος. Οι σωματικές αυτές καταστάσεις δεν επηρεάζουν μόνο την βιολογική λειτουργία του ατόμου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το σώμα του και τον εαυτό του (Johansson et al., 1999).
Η παραδοσιακή θεώρηση της ασθένειας, ως μια σειράς
συμπτωμάτων αφήνει στο περιθώριο την έκφραση του υποκειμενικού πόνου. Η υποκειμενική βίωση της ασθένειας, και η αλληλεπίδραση με μια σειρά νέων περιβαλλόντων και πρακτικών (νοσοκομεία, ψυχιατρεία, φαρμακευτική αγωγή, επεμβάσεις) καθώς και οι σωματικές αλλαγές που συνοδεύουν την ασθένεια και τις παρεμβάσεις σε αυτήν, έχουν σαν αποτέλεσμα την συγκρότηση μιας νέας ταυτότητας για το άτομο. Η ατομική εμπειρία διαμορφώνεται πάντα εντός ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού πλαισίου, μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, της κουλτούρας της και των καθιερωμένων επιστημονικών λόγων και πρακτικών της. Στην περίπτωση της ασθένειας, στα παραπάνω έρχεται να προστεθεί το ιδρυματικό πλαίσιο νοσηλείας. Πρόκειται για ένα σύστημα κανόνων λειτουργίας, γενικών, άκαμπτων και καθόλου εξατομικευμένων. Συνεπώς η ασθένεια και ο πόνος, έχουν σαν αποτέλεσμα την δημιουργία νέων ταυτοτήτων, στις οποίες το σώμα, χάνει συνήθως την δυνατότητα να ακολουθεί στην βούληση του φορέα του. Αυτή αντικαθιστάται από τις επιταγές του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, την φαρμακευτική αγωγή, το ημερήσιο πρόγραμμα του εκάστοτε ιδρύματος, την λειτουργία των γραφειοκρατικών μηχανισμών.Νέες μορφές σωματοποίησης
Οι τεχνολογικές ανακαλύψεις έχουν οδηγήσει σε μια νέα επιστημονική θεώρηση του σώματος και κατά συνέπεια σε έναν νέο τρόπο που αυτό γίνεται υποκειμενικά κατανοητό.
Η ραγδαία ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών στις τελευταίες δεκαετίες είχε σαν αποτέλεσμα την επανάσταση στις επικοινωνίες (Διαδίκτυο, δορυφορικές συνδέσεις, κινητή τηλεφωνία), στην ιατρική (γενετική, νανοτεχνολογία, βιομηχανική, προσθετική) και στη ρομποτική (τεχνητή νοημοσύνη, ρομπότ, αυτοματισμός).
Το κλασσικό, αμετάβλητο σώμα δίνει την θέση του σε ένα σχέδιο προς υλοποίηση. Στην υλοποίηση αυτή η τεχνολογία συντελεί καθοριστικό ρόλο. Η ανάπτυξη της επιστήμης της ιατρικής και η κοινοποίηση των αποτελεσμάτων της στον μέσο άνθρωπο, οδήγησαν στην απομυθοποίηση των σωματικών λειτουργιών. Η ευρεία χρήση των συστημάτων πληροφορικής στην βιολογία, έχει σαν αποτέλεσμα την ερμηνεία των λειτουργιών αυτών με όρους πληροφορίας (Ευαγγελόπουλος & Γιανναράκης 2002).
Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η εισβολή της στην καθημερινότητα έχουν σαν αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό του ανθρώπινου σώματος και την διεύρυνση των ορίων των δυνατοτήτων του.
Η γενετική μηχανική δίνει την δυνατότητα κατασκευής συγκεκριμένων, σύμφωνων με την κοινωνική παραγγελία τύπους σωμάτων. Διαμορφώνει δηλαδή τους « μετά-ανθρώπους » και τα «μετά-σώματα ». Το παραδοσιακό σώμα χαρακτηρίζεται « απαρχαιωμένο », σε σύγκριση με την τεχνολογική εξέλιξη (Farnell, 1999).
Επιπλέον μια σειρά από σύγχρονα προβλήματα, όπως οι μολυσματικές ασθένειες και η περιβαλλοντική καταστροφή θέτουν το θέμα του σώματος που βρίσκεται σε κίνδυνο. Οι τεχνολογικές παρεμβάσεις σε αυτό, ώστε να ανταπεξέλθει στις νέες συνθήκες, παρά τα ηθικά ζητήματα που εγείρουν, καθιερώνονται τόσο ως πρακτικές των φυσικών επιστημών, όσο και ως αντικείμενο συζήτησης των κοινωνικών επιστημών
Το ανθρώπινο σώμα φαίνεται να ακολουθεί μια πορεία που ξεκινά από την βιολογία και καταλήγει στην δυνητικοποίηση. Παράλληλα η γνώση που διαθέτουμε για τα σώματα και για την άσκηση ελέγχου πάνω σε αυτά τίθεται σε διαρκή αμφισβήτηση (Αλεξιάς, 2003).
Δυνητικά σώματα
Η πρόσβαση στο διαδίκτυο επιτρέπει νέους τρόπους σύνδεσης και αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων. Η δυνατότητα που προσφέρουν οι νέες δικτυακές τεχνολογίες για επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο, έχουν οδηγήσει στην υπέρβαση των παραδοσιακών ορίων του χώρου και του χρόνου, και στην συγκρότηση νέων μορφών ομάδων (Riffkin J. 2002).
Η ανταλλαγή πληροφοριών μπορεί να υποστηριχθεί με την χρήση πολυμέσων. Η επικοινωνία πραγματοποιείται μέσα από την κοινοποίηση ή την ανταλλαγή κειμένων, αλλά και εικόνας και ήχου. Οι σχέσεις της πραγματικής ζωής μεταφέρονται στον κυβερνοχώρο. Η μεταφορά αυτή, δεν αποτελεί απλά μια αναπαράσταση ή αναπαραγωγή τους, αλλά μια δυναμική διαδικασία Η γραφική απεικόνιση που χρησιμοποιείται στους εικονικούς τρισδιάστατους κόσμους, δίνει την δυνατότητα εικονικής παρουσίας του ατόμου στον κυβερνό-χώρο (Chareonwongsak K. 2002).
Σε ένα δεύτερο επίπεδο οι παρεμβάσεις αφορούν την εμφάνιση και τη συμμετοχή του σώματος στις διαδικτυακές σχέσεις. Μέσα από το δυνητικό του σώμα το άτομο έχει την δυνατότητα να διαμορφώσει την εμφάνιση του σώματος του, με πολύ απλές και γρήγορες διαδικασίες. Η ευκολία αυτή οδηγεί σε μια πιο αβίαστη παρουσίαση του εαυτού στις διαδικτυακές επαφές, και ενδεχόμενα μέσα από τον πειραματισμό, στην σύναψη μιας μεγαλύτερης ποικιλίας σχέσεων.
Η έννοια της σωματοποίησης αποκτά άλλο νόημα στον κυβερνό-χώρο, όπου τα όρια του χώρου και του χρόνου επαναπροσδιορίζονται. Σε αυτόν δίνεται η ευκαιρία παροδικής απόδρασης από το πραγματικό σώμα και τους περιορισμούς του. Η διαμόρφωση του δυνητικού σώματος, πραγματοποιείται μέσα από μια σειρά επιλογών, που αφορούν το φύλο, την ηλικία, την φυλή, την εξωτερική εμφάνιση. Τα επιθυμητά χαρακτηριστικά τα οποία ο χρήστης αποδίδει στο avatar του μπορούν να αποκαλύψουν την σχέση του με το πραγματικό του σώμα. Ο φανταστικός άλλος, που αποκτά υπόσταση στον κυβερνοχώρο, δεν είναι ανεξάρτητος από το σώμα του δημιουργού του, τα επιθυμητά και τα ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά του (Featherstone& Burrows, 1998).
Η εμπειρία της επικοινωνίας σχεδόν ποτέ δεν αποκόπτεται από τα φυσικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, και τον τρόπο που τα χειρίζονται για να θέσουν το πλαίσιο της επικοινωνίας. Ο τρόπος αυτός είναι με τη σειρά του απόρροια κοινωνικών προτύπων και ατομικών επιλογών (Iragaray, 1985).
Η ελευθερία δηλαδή από το πραγματικό σώμα που προσφέρει ο κυβερνοχώρος, δεν είναι απόλυτη. Η κατασκευή του avatar, του δυνητικού σώματος που εκπροσωπεί το άτομο στις διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις, δεν είναι ανεξάρτητη από τα πολιτισμικά πρότυπα. Τα κοινωνικά στερεότυπα, για το όμορφο, το υγιές, το δυνατό σώμα αναπαράγονται. Οι ταυτότητες φύλου επίσης αναπλάθονται.
Το γεγονός αυτό δεν αποκλείει την ύπαρξη διαφορετικών ταυτοτήτων. Μια σειρά διαδικτυακών κοινοτήτων έχουν δημιουργηθεί στην βάση στιγματισμένων ταυτοτήτων. Τα άτομα εκτός από την ευκαιρία μιας « εικονικής» ανάπλασης των φυσικών χαρακτηριστικών τους, όπως το φύλο, έχουν επίσης την δυνατότητα να προβάλουν χαρακτηριστικά κοινωνικά ανεπιθύμητα, και να αποκτήσουν μέσα από την στήριξη της ομάδας επιβεβαίωση για αυτά.
Ενώ όμως οι τεχνολογίες εικονικής πραγματικότητας προσφέρουν την δυνατότητα για την κατασκευή εναλλακτικών ταυτοτήτων, είναι πιθανό οι παραδοσιακές ταυτότητες να εξακολουθούν να αποτελούν τον οδηγό στην κατασκευή των δυνητικών σωμάτων.
Το ερώτημα λοιπόν είναι αν το περιθώριο που αφήνει στην φαντασία ο κυβερνοχώρος, για την δημιουργία του δυνητικού σώματος, αρκεί για να αποδεσμεύσει το άτομο από το κοινωνικό πλαίσιο το οποίο μορφοποιεί την καθημερινότητα του.
Το δυνητικό σώμα δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστά
απλά την κυρίαρχη κουλτούρα και τους καθιερωμένους επιστημονικούς λόγους. Οι τεχνολογίες του διαδικτύου και η ψηφιακή πραγματικότητα, θέτουν την βάση για την θεώρηση του σώματος, σε ένα νέο πλαίσιο. Ο κυβερνοχώρος και η δραστηριότητα σε αυτόν, αναπτύσσονται σε συνάρτηση με την κοινωνική πραγματικότητα και οδηγούν στην ανάδυση νέων ταυτοτήτων. Οι ταυτότητες αυτές, παρότι δεν είναι απαλλαγμένες από κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα, εξελίσσονται και αναπροσαρμόζονται, λόγω της δυνατότητας φυσικής απουσίας που αυτός προσφέρει. Η υλική και βιολογική διάσταση του σώματος παραμερίζεται κυριολεκτικά.Η υπέρβαση των χωρικών ορίων δίνει την δυνατότητα δια-πολιτισμικών ανταλλαγών. Διαφορετικά πρότυπα συγκρίνονται με αυτόν τον τρόπο, αμφισβητούνται και επαναπροσδιορίζονται.
