Η εργασία λόγω του μεγέθους της χωρίστηκε σε 6 μέρη, βρίσκεστε στο 3ο μέρος.
Τέλος η συμβολή του Elias έχει να κάνει με
τη διαδικασία με την οποία τα άτομα ιστορικά, μέσα στο πέρασμα των χρόνων, μετέβαλλαν τον τρόπο συμπεριφοράς και διαχείρισης των σωμάτων τους, με αποτέλεσμα να φτάσουν στη σημερινή τους μορφή (διαδικασία εκπολιτισμού του σώματος). Οι αλλαγές αυτές είναι αποτέλεσμα των γενικότερων κανόνων που επιβάλλει η κοινωνία προς τα μέλη της και της ύπαρξης ενός αποδεκτού τρόπου παρουσίασης του σώματος. Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε και μορφοποιούμε το σώμα δεν αποτελεί ατομική επιλογή αλλά συνδέεται με ευρύτερες κοινωνικές επιταγές (Αλεξιάς, 2006).Η-ο κοινωνική-ος δράστρια-ης δεν προσδιορίζεται πια, μονοδιάστατα ως ένα ορθολογικό υποκείμενο, αλλά ως ένα κοινωνικό υποκείμενο. Το σώμα παύει να αποτελεί μόνο βιολογική υπόσταση, καθώς αναδύεται η κοινωνική του υπόσταση. Το σώμα επενδύεται με συμβολικό νόημα ασκώντας ευρύτερες κοινωνικές λειτουργίες και καλύπτοντας συλλογικές και ατομικές ανάγκες. Είναι το στοιχείο μέσα από το οποίο οι άνθρωποι εκφράζονται και αναγνωρίζονται και μεσολαβεί στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, είτε ως φυσική παρουσία είτε συμβολικά.
Η κοινωνιολογική ανάλυση καταλήγει έτσι σε μια νέα αντίληψη και εννοιολόγηση του σώματος. Η συγκρότηση του σύγχρονου υποκειμένου διαμορφώνεται μέσα από τον τρόπο που το ανθρώπινο σώμα γίνεται κατανοητό. Η τεχνητή και η κοινωνική του υπόσταση συνυπάρχουν με την βιολογική και υλοποιούν την ατομική και την συλλογική βούληση. Στην κοινωνιολογική θεωρία μπορούμε να εντοπίσουμε μια σειρά από κοινωνικές χρήσεις του σώματος. Το σώμα ως στοιχείο ανάδειξης της σημερινής κατάστασης ως εξέλιξης του παρελθόντος, το σώμα ως παραγωγικό εργαλείο, το ασκητικό σώμα, το σώμα ως σύμβολο κοινωνικού status, ως εργαλείο πολιτικού ελέγχου, ως σύμβολο του εαυτού (Simmel, 1965).
Το επιστημονικό αντικείμενο της Κοινωνιολογίας του σώματος μελετά τους νέους τρόπους και τις νέες μορφές έκφρασης και λειτουργίας του ατόμου στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Το σώμα μεσολαβεί στις κοινωνικές σχέσεις και μέσα από τις ποικίλες εκφράσεις του και εγγραφές του, μεταφέρει στις συμμετέχουσες-ντες κοινωνικό νόημα (Fox, 1993).
Στην ανάδυση της κοινωνιολογίας του σώματος, σαν ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο, συνεισφέρουν επίσης δυο ξεχωριστοί και συχνά σε σύγκρουση μεταξύ τους παράγοντες. Ο πρώτος αφορά την εξέλιξη της ιατρικής, και της τεχνολογίας. Η αλματώδης ανάπτυξη των επιστημών αυτών, άλλαξε τον τρόπο που οι έννοιες της γέννησης και του θανάτου γίνονται κατανοητές. Τα ορόσημα του βιολογικά καθορισμένου σώματος παύουν να είναι βιολογικά και μόνο προσδιορισμένα. Οι νέες μέθοδοι αναπαραγωγής, η τεχνητή υποστήριξη της ζωής, οι εμφυτεύσεις οργάνων και η προσθήκη τεχνητών μελών σηματοδοτούν την δυνατότητα της Ιατρικής να παρεμβαίνει στην διαχείριση, στην εμφάνιση και τα όρια του ανθρώπινου σώματος. Το πρόβλημα που προκύπτει είναι κατά πόσο το υποκείμενο εμπλέκεται σε αυτήν την διαχείριση, κατά πόσο δηλαδή το άτομο έχει την δυνατότητα να καθορίσει το ίδιο τα όρια του σώματος του και των λειτουργιών του. Άλλες προβληματικές που προκύπτουν, αφορούν την ανθρώπινη υπόσταση, το σημείο μέχρι το οποίο το τεχνητό μπορεί να συνυπάρχει με το βιολογικό.
Ανεξάρτητα από τις τεχνολογικές παρεμβάσεις στα σώματα, διαφορετικοί πολιτισμοί επέβαλαν πάντοτε διαφορετικούς τρόπους φροντίδας, υγιεινής, στολισμού του σώματος. Οι διαφορές αυτές αντανακλούν διαφορετικές πρακτικές διαχείρισης του σώματος και αναδεικνύουν τον κοινωνικό του χαρακτήρα.
Ο δεύτερος παράγοντας αφορά την ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος. Οι γυναικείοι λόγοι αναπτύχθηκαν σε μεγάλο βαθμό σαν απάντηση της παρέμβασης της ιατρικής στο γυναικείο σώμα.*1 Ο έλεγχος της σεξουαλικής πράξης και της αναπαραγωγής διαιωνίζει τον παραδοσιακό ρόλο της γυναίκας, που συνδέεται με την μητρότητα και την ανατροφή. Τα κοινωνικά στερεότυπα περί διαχωρισμού ανδρικών και γυναικείων ρόλων αναπαράγονται με αυτόν τον τρόπο. Αυτά αφορούν επίσης διαφορετικά πρότυπα εμφάνισης και συμπεριφοράς μεταξύ των δύο φύλων.
Η αμφισβήτηση των στερεότυπων αυτών και του παραδοσιακού δίπολου θηλυκό-αρσενικό, αναδεικνύει μια σειρά από ζητήματα, τα οποία αφορούν το σώμα, και αποτελούν αντικείμενο της κοινωνικής θεωρίας (Ortner, 1994).
Το σώμα τοποθετείται στις υπάρχουσες
κοινωνικές σχέσεις εξουσίας, οι οποίες αναπαράγονται μέσα από την πατριαρχία. Μέσα από την κοινωνική ανθρωπολογία, το σώμα μελετάται ως εκφραστής κοινωνικών νοημάτων και αξιών. Αποτελεί δηλαδή τον καθρέφτη του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο υπάρχει και λειτουργεί, αντανακλώντας τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν την κουλτούρα και τον πολιτισμό μιας συγκεκριμένης κοινωνίας (Douglas, 1966, 1970).Λειτουργεί έτσι σαν μια αναπαράσταση των κλασσικών δίπολων, ζωής-θανάτου, φύσης-πολιτισμού, κοινωνικής οργάνωσης και αποδιοργάνωσης.
Ανάλογα με τις επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις, το περιεχόμενο του σώματος διαρκώς ξαναγράφεται. Το ανθρώπινο σώμα προσδιορίζεται πλέον σαν ένας συνδυασμός βιολογικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και υποκειμενικών στοιχείων (Haraway, 1990). *2
Το εκπολιτισμένο σώμα καταφέρνει να υπερισχύει έναντι των βιολογικών ενστίκτων καθώς δίνεται έμφαση στον έλεγχο της σωματικής συμπεριφοράς. Έτσι το σώμα μετατρέπεται μέσα από την κοινωνικοποίηση, από μια βιολογική πραγματικότητα σε ένα κοινωνικό δημιούργημα. *3
4 Η διαχείριση του σώματος ως εξουσιαστική πρακτική
Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες το σώμα γίνεται αποδεκτό, τηρώντας μια σειρά από ιστορικά καθιερωμένες νόρμες λειτουργίας. Η ομοιομορφία δηλαδή στις ποικίλες εκφράσεις του, δεν είναι καθαρά βιολογικό αποτέλεσμα, όπως αρχικά θεωρήθηκε.
Οι ανάγκες των βιομηχανικών κοινωνιών επέβαλαν στο άτομο, μια αυστηρή διαχείριση των λειτουργιών του στον χώρο και τον χρόνο. Αφενός αυτό λειτουργεί μέσα σε καθορισμένες παραγωγικές μονάδες-κτίρια, αφετέρου ο προγραμματισμός των βιολογικών λειτουργιών υποτάσσεται σε ωράρια εργασίας. Επιπλέον η ιεραρχική κατανομή των αρμοδιοτήτων και των σχέσεων και ο καταμερισμός της εργασίας στο εργοστάσιο παράγουν το υπάκουο, κανονικοποιημένο και σύμφωνο με την αστική ηθική σώμα (Turner, 1984).
Η διαδικασία ορθολογικοποίησης, βρίσκεται σε άμεση σχέση με τη διαδικασία επιτήρησης και ελέγχου, η οποία ιστορικά εγγράφεται στο σώμα και το προσδιορίζει. Οι κανόνες εσωτερικεύονται, αφού εξασφαλίζουν την προσαρμογή. Παράλληλα μια σειρά κοινωνικών μηχανισμών, όπως για παράδειγμα τα σχολεία, τα ψυχιατρεία, ο στρατός προλαμβάνουν ή τιμωρούν τις αποκλίσεις.
Η πειθαρχία αποτελεί βασική συνιστώσα της εργασιακής λογικής και ηθικής. Ο έλεγχος, η πειθαρχία και η επιτήρηση νομιμοποιήθηκαν, καθώς θεωρήθηκαν στοιχεία κοινωνικής προόδου, όπως αυτή ιστορικά προσδιορίσθηκε.
Η κρίση του τεϋλορισμού, ήρθε στην επιφάνεια με το οικονομικό κραχ του 1929. Το μοντέλο του παραγωγικού ατόμου με την ασκητική ζωή, αποδείχτηκε μη ευέλικτο στις ανάγκες της αγοράς, αφού η μαζική παραγωγή απαιτεί την μαζική κατανάλωση. Η ηθική της εργασίας που καθιερώθηκε με την βιομηχανική επανάσταση, συμπληρώνεται από την χαρά της κατανάλωσης. Η μαζική κατανάλωση, οι ομοιόμορφοι εμπορικοί χώροι, η τηλεοπτική διαφήμιση και η στόχευση στην « μέση-ο » καταναλώτρια-η, αποτελούν χαρακτηριστικά της ελεύθερης όπως ονομάστηκε αγοράς. Η κουλτούρα που καλλιεργείται συνδέει την ηδονή και την ευχαρίστηση με την κατανάλωση. Καθώς η κατανάλωση με τους καπιταλιστικούς όρους, απευθύνεται σε πληθυσμιακές ομάδες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, η ευχαρίστηση μπαίνει σε καλούπια κανονικότητας και ομοιογένειας. Το σώμα, σαν μέσο υλοποίησης αυτών των επιθυμιών υπακούει σε κανόνες ομορφιάς, υγείας, παρουσίασης.*4 Καθορίζεται δηλαδή αφενός από κοινωνικούς κανόνες, μεταφέρει αφετέρου κοινωνικά μηνύματα για το άτομο.
Η κοινωνική δράση δηλαδή κατευθύνεται πλέον, στον ηδονισμό και το συναίσθημα (Featherstone et al., 1991). Η κατεύθυνση αυτή όμως δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από τους μηχανισμούς παραγωγής και ελέγχου, οι οποίοι καθορίζουν πρότυπα του σώματος και των αναγκών του.
Η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση, προϋποθέτει την κοινωνική κατασκευή του σώματος, και επικεντρώνεται στις διαδικασίες και πρακτικές, οι οποίες ασκούνται από θεσμούς, ελέγχοντας και καθορίζοντας το σώμα. Απορρίπτει την άποψη των νατουραλιστών, ότι η βιολογία μπορεί να προσφέρει ικανοποιητικές ερμηνείες για την εμφάνιση και καθιέρωση κοινωνικών σχέσεων κυριαρχίας και υποτέλειας. Το υλικό της δεν αντλείται από ένα ενιαίο θεωρητικό πλαίσιο ούτε προάγει μια κοινή θεωρητική θέση.
Αντικείμενο διερεύνησης
αποτελούν οι ιστορικά μεταβαλλόμενες σχέσεις ανάμεσα στην εξουσία, τη γνώση και το σώμα. Το σώμα ορίζεται εδώ ως προϊόν εξουσιαστικών σχέσεων. Ως αντικείμενο της εξουσίας παράγεται για να ελεγχθεί, να προσδιοριστεί και να αναπαραχθεί. Το υλικό σώμα υπόκειται σε μια σειρά από πειθαρχίες. Τις πειθαρχίες αυτές παράγουν οι καθιερωμένοι από την εξουσία επιστημονικοί λόγοι. Η ιατρική θέτει τα όρια της ύπαρξης μέσα από τον έλεγχο της αναπαραγωγής. Οι κοινωνικές επιστήμες ορίζουν τις νόρμες συμπεριφοράς και έκφρασης. O έλεγχος, η επιτήρηση και η τιμωρία, ασκούνται μέσα από μια σειρά θεσμών, ρυθμίζοντας έτσι την λειτουργία μεμονωμένων ατόμων αλλά και πληθυσμών. (Foucault, 1976).Σύμφωνη με τις μελέτες του Foucault, είναι η θέση του Armstrong. Οι εξουσιαστικοί λόγοι και πρακτικές καθορίζουν την εμφάνιση του σώματος, αλλά και τον τρόπο που αυτό γίνεται αντιληπτό από τον κοινό νου. Οι επιστημονικοί λόγοι, μελετώντας την λειτουργία του και τους τρόπους έκφρασης του, αποτελούν εξουσιαστικές πρακτικές καθώς διευκολύνουν την επιτήρηση και τον έλεγχο του, αλλά και καθιερώνουν έναν καθολικό τρόπο με τον οποίο γίνεται κατανοητό.
Επιμέλεια Εργασίας - Παρουσίασης Θεοδωρίδη Άννα
Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Κοινωνικών και Πολιτικών ΕπιστημώνΤμήμα Ψυχολογίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών
Δυνητικές Κοινότητες: Κοινωνιο-Ψυχολογικές Προσεγγίσεις και Τεχνικές Εφαρμογές
Εργασία για το μάθημα Δυνητική-ος «Άλλη-ος»: Το Δυνητικό Σώμα
Υπεύθυνος διδασκαλίας Επικ. Καθηγητής Γεώργιος Αλεξιάς
Γ’ Εξάμηνο Σπουδών Ακαδημαϊκό Έτος 2007-2008
Τίτλος εργασίας: Νέες Μορφές Σωματοποίησης. Το cyborg στην ταινία “Ghost in the shell”
Οι αστερίσκοι είναι δικοί μας.
*1Οι λεσβίες μίλησαν πρώτες για τον έλεγχο της σεξουαλικότητας μέσα από την αναπαραγωγή για την επιβολή της ετεροσεξουαλικότητας και ετεροκανονικότητας, για την ηδονή και τον οργασμό στην σεξουαλική πράξη. Πως το προσωπικό είναι και πολιτικό. Kate Millet
*2Η κοινωνική αποδοχή αυτών των επανεγγραφών είναι μακρόχρονη διαδικασία.
*3 Τα εγκλήματα τιμής, η οικογενειακή βία συνεχίζει να διακιολογείται από την επιστήμη ως φυσική ανδρική πράξη που βαίσζεται στο ένστικο του ισχυρού φύλου και πολλές φορές στο DNA. Με την συμβολή των ορμονών που ως τώρα "εξηγούν" τα πάντα.
*4 Η θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο ξεκινά από το φύλο και τις αντιλήψεις που το διατρέχουν. Το σώμα υπακούει σε επιταγές μιάς και ετεροκαθορίζεται και απαιτείται από αυτό να προσαρμοστεί στο όνομα της νομιμοποίησης-ύπαρξης άλλως θα εκτοπιστεί. Ευαγγελία Βλάμη
