Το ενδιαφέρον μου για το ζήτημα της μη ορατότητας των ερωτικών σχέσεων μεταξύ γυναικών ξεκίνησε από την παρατήρηση ότι στο χώρο της ελληνικής εθνογραφίας αυτές οι σχέσεις φαίνεται σαν να μην μπορούν να γίνουν αντιληπτές. Πρόκειται για μια αορατότητα, η οποία συνδέεται όχι μόνο με τη σημασία του ρόλου των γυναικών ως μητέρων ή συντρόφων στα πλαίσια ετερόφυλων σχέσεων, αλλά και με μια αδυναμία κατανόησης της γυναικείας σεξουαλικότητας ως αυτόνομης, χωρίς τη μεσολάβηση του ανδρικού βλέμματος ή σώματος. Γιατί αν, όπου και όταν, υπάρχει κάποια εξοικείωση με τον λεσβιακό έρωτα, ο τελευταίος γίνεται συνήθως αντιληπτός σαν μια «φάση» που μπορεί να είναι παροδική ή, εναλλακτικά, ως μια «πικάντικη» σεξουαλική πρακτική, η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη ενός άνδρα θεατή. Αντίθετα, η ανδρική σεξουαλικότητα εμφανίζεται ως αυτόνομη και αυθύπαρκτη, συνθήκη που συνδέεται με την κεντρική θέση που κατέχει η έννοια της διείσδυσης στις αντιλήψεις για τη σεξουαλικότητα. «Ιδιωτικές» στιγμές και οικογενειακές συμβάσειςΌσον αφορά το ζήτημα της μη ορατότητας των γυναικείων ερωτικών σχέσεων στην Ελλάδα θα ήθελα να σταθώ σε δύο σημεία. Το πρώτο σχετίζεται με το πόσο έντονη είναι η έμφαση στον ιδιωτικό χαρακτήρα της σεξουαλικότητας. Η φράση «τα εν οίκω μη εν δήμω» φαίνεται να χαρακτηρίζει τις περισσότερες εκφράσεις σεξουαλικής συμπεριφοράς και όσα συμβαίνουν στην κρεβατοκάμαρα, στο δωμάτιο, στο σπίτι μας, τα οποία και δεν δημοσιοποιούμε, με αποτέλεσμα να εντείνεται η αορατότητα. Η δεύτερη διαπίστωση αφορά τη στενή σχέση με την οικογένεια, ο ρόλος της οποίας παραμένει στην Ελλάδα πολύ σημαντικός. Επειδή τόσο οι γυναίκες όσο και οιάνδρες εξακολουθούν να ορίζονται με αναφορά στην οικογένεια, τη συγγένεια και τη μητρότητα, οι γυναίκες έχουν μεγάλη δυσκολία να μιλήσουν για τις ομοερωτικές σχέσεις τους με την οικογένειά τους. Και όταν μιλήσουν, κυρίως στις μητέρες τους, αυτές κάνουν πως δεν ακούνε. Υπάρχει δηλαδή μια συνθήκη σιωπής, στα πλαίσια της οποίας, ακόμα και αν λεκτικά έχει τεθεί το ζήτημα, «μπαίνει κάτω από το χαλί», δεν αναγνωρίζεται. Πρόκειται, νομίζω, για έναν τρόπο διαπραγμάτευσης των στενών οικογενειακών σχέσεων.
Coming out αλά ελληνικά
Επειδή το υπάρχον πλαίσιο αφήνει πολύ λίγα περιθώρια για άλλες μορφές σεξουαλικότητας, για να μπορέσει η-ο γονιός να δεχτεί την κόρη της-του χωρίς να διακινδυνεύσει τη σχέση τους, επικρατεί αυτή η σύμβαση σιωπής. Την ίδια στιγμή, αν κάποια το πει στην οικογένειά της, νιώθει ότι κάνει κάτι πολύ σημαντικό, όχι τόσο με την έννοια του coming out, όπως για παράδειγμα σ' ένα αμερικάνικο συμφραζόμενο όπου ταυτίζεται η σεξουαλικότητα με την ταυτότητα, όσο επειδή οι ίδιες οι οικογενειακές σχέσεις θεωρούνται πολύ σημαντικές. Αν καταφέρεις να το πεις και να διασφαλίσεις τη συνέχεια των καλών σχέσεων, μπορείς στη συνέχεια να το πεις και σε άλλα πλαίσια, με άλλες-ους ακροάτριες-ες.
Λεσβιασμός του Νότου
Δυσκολίες βέβαια συναντιούνται και σε άλλες χώρες. Υπάρχουν όμως δύο βασικές διαφορές σε σχέση με τη δυτική και κεντρική Ευρώπη. Η πρώτη είναι ότι εκεί υπάρχει ένα λεσβιακό κίνημα, όχι μόνο με όρους πολιτικής οργάνωσης, αλλά κυρίως ως ένα δίκτυο ανθρώπων πέρα από το στενό συμφραζόμενο του οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος. Υπάρχουν σχετικά βιβλιοπωλεία ή καφέ, ο όρος χρησιμοποιείται ευρύτερα και αμβλύνονται οι αρνητικές συνδηλώσεις του. Η ομοερωτική σεξουαλικότητα γίνεται αντιληπτή ως κάτι που δεν είναι αναγκαστικά αρνητικό, αποκτά δε συχνά θετικό πρόσημο. Αντίθετα, στην Ελλάδα υπάρχουν πολύ λίγα βιβλία, περιοδικά, κείμενα, ταινίες, θεατρικά έργα που να συνδέουν την ομοερωτική σεξουαλικότητα με ευρύτερα ζητήματα και έτσι αυτές οι σχέσεις περιθωριοποιούνται και εμφανίζονται να αφορούν μια κλειστή μειοψηφία.Η δεύτερη διαφορά σχετίζεται με τον ρόλο της οικογένειας στις κοινωνίες της νότιας Ευρώπης και ειδικά στην Ελλάδα. Το οικογενειακό δίκτυο σχέσεων προσφέρει σε σημαντικό βαθμό οικονομικές, συναισθηματικές και κοινωνικές παροχές. Ας μην ξεχνάμε ότι μια γυναίκα που έχει ομοερωτική σχέση και παιδί βρίσκεται συχνά σε παρόμοια κατάσταση με μια μόνη μητέρα. Όταν δεν υπάρχουν οι παιδικοί σταθμοί που υπάρχουν στη Γερμανία, ποιες-οι θα τη βοηθήσουν αν όχι οι γονείς της; Είναι λοιπόν διαφορετικό να θελήσεις να έρθεις σε ρήξη με την οικογένειά σου στη Γερμανία και διαφορετικό στην Ελλάδα
Με ποια ταυτότητα;
Πρέπει να σημειώσω ότι είμαι διστακτική στο ζήτημα της αορατότητας, επειδή μια έμφαση σ' αυτήν μπορεί να εκληφθεί σαν μια προτροπή για ορατότητα. Νομίζω ότι είναι κάπως περιοριστικό να δούμε την ορατότητα με την έννοια μιας δήλωσης, όπως αυτή εγγράφεται στην ονομαζόμενη «πολιτική της ταυτότητας», τη σχολή δηλαδή που προτάσσει τη σεξουαλικότητα ως κυρίαρχη ταυτότητα των ατόμων. Η πολιτική της ταυτότητας έχει δεχτεί μεγάλη κριτική, στο πλαίσιο της αναγνώρισης ότι καθοριζόμαστε από πολλά πράγματα, τα οποία είναι ρευστά και μεταβάλλονται. Σε πολλές περιπτώσεις, η σεξουαλικότητα δεν είναι η μόνη καθοριστική παράμετρος της ταυτότητας. Τι σημαίνει λοιπόν ορατότητα στο πλαίσιο της πολιτικής της ταυτότητας; Ότι βγαίνει κάποια στον δρόμο; Και αυτού του είδους η ορατότητα είναι η μόνη πολιτικοποιημένη κίνηση που μπορεί να κάνει;Εδώ εισέρχεται, ωστόσο, το καίριο ζήτημα που απασχόλησε και τον χώρο του λεσβιακού, γυναικείου κινήματος: πώς διεκδικείς, πώς κάνεις φεμινιστική πολιτική, αν δεν υιοθετήσεις, για παράδειγμα, την ταυτότητα της «γυναίκας»; Γιατί δεν φτάνει να μιλήσεις γενικά για άρση των διακρίσεων χωρίς να καταγράψεις συγκεκριμένες διακρίσεις και τον τρόπο που αυτές δημιουργούνται. Από την άλλη, πώς υιοθετείς την ταυτότητα της «γυναίκας», που παραπέμπει σε μια ουσιοκρατική αντιμετώπιση του φύλου, παραβλέποντας ότι το φύλο κατασκευάζεται, διαφοροποιείται και αλλάζει; Μια πιθανή απάντηση θα ήταν η υιοθέτηση συγκυριακών πολιτικών: ανάλογα με το πλαίσιο και το αντικείμενο των διεκδικήσεων. Με άλλα λόγια, η υιοθέτηση μιας ταυτότητας για μια δεδομένη χρονική στιγμή, για τον συγκεκριμένο σκοπό και με συγκεκριμένο στόχο, τη στιγμή που γνωρίζεις ότι το επόμενο λεπτό η έμφαση και το πολιτικό διακύβευμα οφείλουν να έχουν μετατοπιστεί.
Παντρεμένες με παιδιά
Πρέπει πάντα να διακρίνουμε μεταξύ διαφορετικών επιπέδων, ακόμα και στη χρήση των όρων, διότι γνωρίζω πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που υιοθετούν τον όρο «λεσβία» ή «γκέι» σ' ένα συγκυριακό πολιτικό συμφραζόμενο, ενώ σε προσωπικό διατηρούν τις επιφυλάξεις τους, ακριβώς διότι μια τέτοια πολιτική της ταυτότητας δημιουργεί πιθανά ένα είδος (αυτό-)εγκλεισμού. Ας δούμε, για παράδειγμα, το αίτημα για αναγνώριση του δικαιώματος στον LGBT γάμο και το δικαίωμα στην τεκνοθεσία. Άλλο είναι η πολιτική διεκδίκηση για την αναγνώριση ενός δικαιώματος σε πολιτικό και νομικό επίπεδο και άλλο η όποια επιθυμία έχει κάποια να παντρευτεί και ν' αποκτήσει παιδί. Η πολιτική διεκδίκηση του γάμου και της υιοθεσίας, που μπορεί να εμφανίζεται και ανεξάρτητα από την ύπαρξη της σχετικής επιθυμίας, σχετίζεται με τη συνειδητοποίηση ότι η έννοια της ιδιότητας της-του πολίτη είναι έμφυλη και σεξουαλική τοποθετούμαστε στην κοινωνία με όρους φύλου και σεξουαλικότητας και διαφοροποιoύμαστε σε σχέση με αυτούς. Σ' αυτό το επίπεδο, η διεκδίκηση του γάμου και της τεκνοθεσίας αφορούν την άρση της διαφοροποιητικής διάκρισης, την αναγνώριση ότι μια ομοερωτική σχέση δεν σε κάνει καλύτερη-ο ή χειρότερη-ο συντρόφισα-ο και γονέα
Ακόμα όμως και αν συγκυριακά προκρίνει κάποια-ος τη διεκδίκηση ενός δικαιώματος, η συζήτηση δεν μπορεί να λήγει εκεί. Διότι και στην περίπτωση που οι πολιτικές διεκδικήσεις πετύχουν την κοινωνική ενσωμάτωση μιας κατηγορίας ανθρώπων -στη συγκεκριμένη περίπτωση των παντρεμένων LGBT ζευγαριών με παιδιά- πρέπει να συνεχίσουμε να αναρωτιόμαστε ποιες διακρίσεις εξακολουθούν να υφίστανται, καθώς πάντα θα υπάρχουν κατηγορίες ανθρώπων που θα διαφοροποιούνται. Μπορεί, για παράδειγμα, να μην είναι ελληνικής καταγωγής ή να μην έχουν τα αναγκαία χρήματα ή να μην έχουν την επιθυμία να παντρευτούν και να γίνουν γονείς. *A
Ήταν η Σαπφώ λεσβία;
Η κυρίαρχη λεσβοφοβία έχει ως αποτέλεσμα να μη μιλάει καμιά-νεις για ερωτικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων του ιδίου φύλου σε άλλες ιστορικές στιγμές, άρα λοιπόν να καταγράφει και να ομογενοποιεί το παρελθόν μέσα από το βλέμμα της κυρίαρχης σημερινής κατάστασης. Από την άλλη, ο κινηματικός λόγος χρειάζεται συχνά ένα παρελθόν, που όμως δεν παύει να είναι επινοημένο ως ένα βαθμό. Η ανάδειξη της Σαπφώς ως «λεσβίας» εγγράφεται στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα παρελθόν που θα έδειχνε ότι ο λεσβιασμός έχει ρίζες και δεν παρουσιάστηκε ξαφνικά. Ωστόσο το γεγονός ότι η Σαπφώ είχε ερωτικές σχέσεις με γυναίκες δεν την καθιστά αυτομάτως «λεσβία» ή «ομοφυλόφιλη» με σημερινούς όρους. *Β Αυτό θα ήταν ετεροχρονισμός. Η σωματική επαφή δεν έχει από μόνη της σημασίες, δεν χαρακτηρίζεται εκ των προτέρων ως λεσβία ή ετεροφυλόφιλη, παρά μόνο αν την τοποθετήσουμε εντός ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού πλαισίου.
Το άρθρο το βρήκαμε στο περιοδικό 10%, μια συνέντευξη του Δημήτρη Αγγελίδη στην Καθηγήτρια κοινωνικής ανθρωπολογίας Καντσά Βενετία στο http://www.10percent.gr/periodiko/teyxos26/1215-2009-06-18-22-08-16.html
Τα γράμματα με τους αστερίσκους είναι δικά μας.
*Α Οι ΛεΠΑΤ διεκδικήσεις αφορούν τις-τους ΛεΠΑΤ ανεξάρτητα από φυλή, χρώμα, καταγωγή, κατάσταση υγείας, ηλικίας ή άλλο γνώρισμα. Το ότι για άλλους λόγους, εκτός σεξουαλικού προσανατολισμού δέχονται κάποιες διακρίσεις δεν θα το επωμισθούν οι λεσβίες, μπορούν να στηρίξουν την κατάργηση των διακρίσεων και για άλλους λόγους αλλά δεν είναι υποχρεωτικό να είναι το κύριο μέλημά τες. Η δυνατότητα πρόσβασης όλων στον πολιτικό γάμο δεν σημαίνει αναγκαστικά και την τέλεση του από όλες-ους. Όπως και με τις ετερο, αν και έχουν όλες το δικαίωμα του γάμου, δεν τελούν όλες γάμο.
*Β Είναι αξισημείωτο που δεν γίνεται κάτι αντίστοιχο για την ετεροσεξουαλικότητα. Ποτέ ως τώρα δεν ακούσαμε πχ ότι η Ασπασία δεν ήταν ετερό με τους σημερινούς όρους. Το γεγονός ότι η Σαπφώ έτυχε ή πέτυχε να είναι η λεσβία εκείνη για την οποία έγινε πρώτη φορά λόγος ή διατηρήθηκε ιστορικά δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν άλλες πριν, κατά την εποχή της Σαπφούς και μετά. Ακόμη κι αν δεχτούμε ότι άλλο πράγμα σήμαινε ο λεσβιασμός τότε κι άλλο τώρα, το κοινό σημείο παραμένει, που δεν είναι άλλο από την ερωτική σχέση μεταξύ γυναικών ή οποία παραμένει αναλοιώτη μέσα στο χρόνο έστω κι αν παρουσιάζει σεξουαλικές διαφοροποιήσεις. Τέλος το γεγονός πως ακόμη σήμερα διαβάζοντας την Σαπφώ αντιλαμβανόμαστε αν μη τι άλλο τις ερωτικές της σχέσεις με άλλες γυναίκες την καθιστά λεσβία με την σημερινή έννοια του όρου. Οι όροι εξ' άλλου ήταν αρκετοί, γυναικεράστρια την αποκάλεσε πάντως ο Σωκράτης, τριβάς είναι ο επόμενος όρος, ως σαπφισμός εμφανίζεται στον μεσαίωνα περίπου. Το λεξικό Σουήδας κάνει λόγο για "αισχράς φιλίας". Όπως και αν το πούμε η Σαπφώ είχε ερωτικές σχέσεις, επιθυμούσε και ποθούσε ερωτικά γυναίκες και έτρεφε αισθήματα ερωτικής αγάπης για γυναίκες. Εξ' άλλου ως επι το πλείστον όρους του σήμερα χρησιμοποιούμε όχι μόνο για να γίνουμε κατανοητές αλλά και γιατί οι νεότεροι όροι σε γενικές γραμμές εκφράζουν- συμπεριλαμβάνουν και το χθες. Η Σαπφώ δεν καταγράφηκε ως λεσβία, μόνο από τις σύγχρονες ή τις παλαιότερες λεσβίες αλλά από επιστημόνισες-μελετήτριες-ες της Σαπφούς. Πχ Παναγής Λεκατσάς "Σαπφώ" εκδόσεις Πάπυρος.
Ως την ώρα που ανεβάζουμε το άρθρο, έχει δεχτεί 28 θετικές ψήφους και κανένα σχόλιο. Γεγονός που επιβεβαιώνει το γεγονός ότι οι λεσβίες περνούν αόρατες. Ευαγγελία Βλάμη
