ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΜΕΝΗ ΚΑΤΑΠΙΕΣΗ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΛΕΣΒΙΕΣΗ Εκκλησία και ο χριστιανισµός γενικότερα (που είναι η κυρίαρχη θρησκεία στην Ελλάδα) ενισχύουν τον οικογενειοκεντρικό χαρακτήρα της κοινωνίας και τη σηµαντικότητα της αναπαραγωγής, και διαιωνίζουν το στιγµατισµό των λεσβιών µε την απορριπτική θέση που εκφράζουν οι εκπρόσωποί του.
Κ.Φ. Χειρότερο κοµµάτι στην Ελλάδα είναι η θρησκεία, γιατί όλα τα άλλα που είναι ένα σηµαντικό επίσης είναι η εκπαίδευση το κόβει η ίδια.[..] Η Εκκλησία, η αυτό-ονοµαζόµενη Εκκλησία βγαίνει και δίνει τους αφορισµούς της από καθ’ έδρας ότι ας πούµε η οµοφυλοφιλία είναι κουσούρι κι όλος ο κόσµος το καταπίνει αµάσητο, η πλειοψηφία των απληροφόρητων που τους κρατάει η ίδια η Εκκλησία απληροφόρητους.
Κ.Π. Γιατί υπάρχει η Εκκλησία όπως προείπα, υπάρχει η πολιτική µε την ευρύτερη της έννοια όχι την κλειστά κοµµατική που λέει ότι αν απελευθερωθούν οι λεσβίες, αμφί ….. και όλο το κοµµάτι που αφορά τη σεξουαλικότητα θα καταστραφεί η οικογένεια. Και τι είναι η οικογένεια τελικά; Ένα µύθος και µισός και καμιά-εις δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που εκείνοι προβάλλουν ως πρότυπο οικογενειακό, όταν το 80% από επίσηµη στατιστική γυναικών και ανδρών παντρεµένων έχουν τουλάχιστον µια παράλληλη σχέση εκτός από τον και την σύζυγο […] εγώ προσωπικά πιστεύω ότι απλώς υπάρχει ένα πολιτικό συµφέρον στο ότι δεν θέλουν να δώσουν δικαιώµατα στις λεσβίες, τις αµφί, τρανς και εργαζόμενες-ους στο σεξ. Και αυτό γιατί θα σηµαίνει (όπως εκείνοι το αντιλαµβάνονται) ότι αυτό είναι κακό, ως µία παράλυση του κράτους και όλων των ιδεολογηµάτων γύρω από την πατρίδα, τη θρησκεία την οικογένεια, τη ζωή και ό,τι συµβολίζει για την καθεµία και τον καθένα, κατά συνέπεια δεν θέλουν.. Άρα, είναι ένα ολόκληρο σύστηµα που δεν θέλει ν’ αλλάξει γιατί; Γιατί θεωρεί ότι θα καταρρεύσει.[…] βγαίνουν οι παπάδες κι οι διάφοροι και ευτυχώς λιγοστοί από την κοινωνία και λένε ότι.. θα καεί η ελληνική οικογένεια άµα παντρευτούν οι λεσβίες αλλά δεν έχουν πραγµατικά λόγο να το λένε αυτό γιατί δε θα εµποδιστεί η υπόλοιπη κοινωνία .. δηλ. άµα η ετερό θέλει να κάνει οικογένεια, δε θα την εµποδίσω εγώ. Άσε που δεν είναι πρώτυπο η οικογένεια που παρουσιάζουν, για να μην σου πω ότι μόνο στις διαφημίσεις βλέπουμε την επιθυμιτή αλλά ανύπαρκτη οικογένεια[…]
Επιπροσθέτως, οι κυρίες Τ., Ζ., Δ., Σ., Π. και Ω επισηµαίνουν µία άλλη πεποίθηση που επικρατεί: ότι η γυναικεία σεξουαλικότητα υπάρχει µόνο µέσα από το ανδρικό σώµα. Έτσι, αρκετές φορές έχουν δεχτεί προτάσεις από άνδρες είτε για σεξουαλική συνεύρεση µαζί µε τη σύντροφό τους -να συµµετέχουν δηλαδή και οι τρεις-, είτε για να βιώσουν την απόλυτη σεξουαλική ικανοποίηση, που µόνο ένας άνδρας µπορεί να προσφέρει.
Κ.Τ. […] τη γυναικεία οµοφυλοφιλία τη δέχονται στο κρεβάτι όταν είναι να τους συµφέρει ή να τους εξυπηρετήσει σε κάτι, έτσι ναι, το γουστάρουν και το θέλουν.
Κ.Ζ. Υπάρχει η κατηγορία που το βλέπει σαν προκαταρκτικό για να τον κα…σει περισσότερο, λες και άλλο τρόπο δεν είχες παρά να έχεις µία γκόµενα µπροστά να τη φιλάς.[…] Ότι το κάνεις γι’ αυτόν. Υπάρχουν αυτοί που το βλέπουν σαν φορ πλέι κι ότι θα φάει κι αυτός απ’ την πίτα.[..] όλοι θυµούνται να σου πουν µια ιστορία για κάποια λεσβία που γνωρίσανε, που µετά έγινε.. µετά αφού τους πή..ξε έγινε στρέιτ και δεν ήθελε ξανά ποτέ να πάει ποτέ µε γυναίκα […]
Κ.Δ. Υπάρχει µόνο σε κάποιες ερωτικές ταινίες που πωλούνται στα βιντεοκλάµπ και δεν ξέρω ‘γω τι και είναι ανεκτή µέχρι εκείνου του σηµείου που αποβλέπει στο να προκαλέσει τον άντρα, µέχρι εκείνο το σηµείο. Ίσως έχουν εξοικειωθεί και µ’ αυτό σαν εικόνα, άρα το αποδέχονται, δεν το θεωρούν καν οµοφυλοφιλία γυναικεία.
Κ.Σ. […] άλλοι που µου λένε ότι οι γυναίκες είναι κάτι το ερεθιστικό, άµα δεις δυο άντρες αηδία. Εκπέµπουν και µια φαντασίωση […]
Κ.Π. […] υπάρχει η ανδρική ηδονοβλεπτική µατιά στην ερωτική περίπτυξη ανάµεσα σε δύο γυναίκες, µια ανδρική φαντασίωση, … η οποία βάση των στατιστικών προέχει, δηλ. το πρώτο πράγµα που λένε σα φαντασίωση οι άντρες συνήθως είναι να πάνε µε μία ή δύο λεσβίες ταυτόχρονα.[…] στο παρελθόν άνδρες που ήξεραν για μένα ή έβλεπαν ότι είµαι λεσβία πολλές φορές µου πρότειναν χρήµατα για να παρακολουθήσουν να βρίσκοµαι µε την όποια φίλη µου, χωρίς απαραίτητα να συµµετέχουν. Αν θα συµµετείχαν το ποσό ανέβαινε. Προτάσεις άφθονες επίσης για να πάω με κάποιον που θα με έκανε γυναίκα γιατί αυτός ήξερε να γαμ… καλά. Κι αυτό είναι βία, σεξισμός και ανδροκρατία. Δεν διανοούνται ότι ο φαλλός τους είναι απορρηπταίος κι ότι υπάρχει σεξ χωρίς αυτόν.
Κ.Ω. Ίσως, δεν µπορούν να καταλάβουν.. δεν µπορούν να καταλάβουν ακριβώς και τι γίνεται. Ίσως θεωρούν ότι.. ε δεν µπορούν να γίνουν και πολλά, ε τι να κάνουν τώρα δύο γυναίκες. Δεν είναι και πολύ.. δεν το συναντάνε και πολύ, δεν το βλέπουνε, έτσι; Κακά τα ψέµατα πάντα παίζει αυτό στις ερωτικές φαντασιώσεις των αντρών, δηλ. δεν έχω γνωρίσει άντρα που να µη λέει - φέρε και τη φίλη σου. Πάντα παίζει, δηλ. και παίζει σα µια παραλλαγή, σαν ένα παιχνίδι ερωτικό περισσότερο. Το βασικό για µένα είναι ότι οι περισσότεροι δεν µπορούν να φανταστούν τι γίνεται, δηλ. θεωρούν ότι είναι κάτι.. µια ηµι-σεξ κατάσταση; Είναι κάτι..[…]
Η γυναίκα στην ελληνική κοινωνία θεωρείται εκ φύσεως πιο συναισθηµατική και διαχυτική στη συµπεριφορά της και γι’ αυτό της επιτρέπεται να συνάπτει στενές φιλικές σχέσεις µε άλλες γυναίκες, οι οποίες να χαρακτηρίζονται από τρυφερότητα και αγάπη. Αυτή η αγάπη όµως ποτέ δεν πρέπει να µεταβάλλεται σε ερωτική.
Κ.Ω. […] στην Ελλάδα έχουµε και µία γλώσσα σώµατος λίγο περίεργη, δηλ. το να βγω µε κάποιον αγκαζέ δεν είναι ντε και καλά κακό, έτσι; και δυο φίλοι µπορούν να ‘ναι αγκαλιά και χεράκι-χεράκι. Ειδικά τα µικρότερα κορίτσια απ’ ό,τι βλέπω στο σχολείο περπατάνε χεράκι-χεράκι χωρίς να ‘χουν.. φίλες, απλά.
Κ.Π. Το χέρι ή η αγκαλιά, όχι τόσο γιατί.. είναι και σύνηθες µεταξύ των γυναικών να έχουν µία τρυφερότητα είτε είναι ξαδέρφες είτε είναι φίλες µπορούν και να περπατάνε, π.χ αγκαζέ. Αλλά αν το πιάσιµο του χεριού είναι τέτοιο αυτό που σου δείχνω… ανάµεσα δηλ. στα χέρια, δεν είναι τόσο συνηθισµένο και άρα αυτό µπορεί να προϊδεάσει στο ότι είσαι λεσβία κι εκεί ίσως µπορεί να υπάρχει και κάποια αντίδραση […]
Κ.Ζ. […] ξέρεις και στην Ελλάδα το βλέπουν λίγο πιο light ανάµεσα στα κοριτσάκια. […] Δηλ. το να πάρω εγώ µια κοπελίτσα να κυκλοφορώ χέρι-χέρι στην ηλικία των 17 χρονών είναι κάτι που ο άλλος το τρώει πάρα πολύ ωραία στο κεφάλι του απ’ το να δει 2 αγόρια να το κάνουν. […] είναι κολλητές.
Μία εσφαλµένη εντύπωση που φαίνεται να υπάρχει είναι ότι οι λεσβίες έχουν πολύ προκλητική συµπεριφορά, παρενοχλώντας αρκετές φορές σεξουαλικά ετεροφυλόφιλες γυναίκες.
Κ.Π. Αυτό είναι ένας µύθος που αναπαράγεται ότι οι λεσβίες τη πέφτουν, οι λεσβίες κυνηγάνε τις γυναίκες. Και δεν αµφιβάλλω ότι αν θα µου άρεσε µία γυναίκα θα…, δεν είναι ότι δε θα την πλησίαζα ερωτικά, αλλά δε σηµαίνει ότι επειδή είναι γυναίκα, ντε και καλά θα την φλερτάρω ..[…] γιατί έλεος και κριτήρια έχω και αισθητική έχω. Δεν αισθάνοµαι για όλες τις γυναίκες ερωτικά όπως και όλες οι γυναίκες δεν αισθάνονται για όλους τους άντρες ερωτικά, κάτι.. κάτι υπάρχει, κάτι γίνεται, κύµατα, χηµεία, κοινά σηµεία, κοινά ενδιαφέροντα, κάτι τελοσπάντων σε προσελκύει σε µια γυναίκα. […..] μπορείς να δείξεις το ενδιαφέρον σου χωρίς να την πέσεις
Κ.Σ. […] πολλοί στρέιτ λένε ότι οι λεσβίες.. είναι χυδαίες και θα στηνπέσουν και είναι προκλητικοί κι επιµένουν.
Κ.Δ. […] υπάρχει η αντίληψη στην κοινωνία ενδεχοµένως ότι οι οµοφυλόφιλοι όταν δουν τον οποιονδήποτε του ίδιου φύλου τους αρέσει και τους την πέφτει.[…] Ούτε σηµαίνει, αυτό που είχαµε πει νωρίτερα, ότι επειδή µου αρέσουν τα άτοµα του ίδιου φύλου, οι γυναίκες, ή ξέρω ‘γω το πρώτο µου ζητούµενο είναι το ερωτικό στοιχείο οπότε όποια γυναίκα δω µου αρέσει άρα.. υπάρχει µια αντίληψη στην κοινωνία ότι όλοι οι οµοφυλόφιλοι έτσι και δουν, την πέφτουν στα άτοµα του ίδιου φύλου.. Ναι, όποιος και να ‘ναι, ωραίος, άσχηµος, καλός, κακός, ότι άπαξ και είναι του ίδιου φύλου άρα κινδυνεύει. Δεν είναι έτσι, είναι λανθασµένη αντίληψη.
Συγκριτικά µε το παρελθόν, οι συµµετέχουσες Κ.Δ., Κ.Π. και Κ.Τ. παρατηρούν αλλαγή στη νοοτροπία των νεότερων γενεών µε τάσεις για µεγαλύτερη αποδοχή, ανεκτικότητα και ύφεση των στενών ετεροσεξιστικών αντιλήψεων.
Κ.Τ. Αν µιλάµε για πριν από 10 χρόνια, σίγουρα η αντίδραση θα ήταν διαφορετική απ’ ότι τώρα. Θεωρώ ότι κάτι έχει αλλάξει, µπορεί να είναι ελάχιστο ή λίγο αλλά είναι αισθητό αυτό που έχει αλλάξει πλέον στην ελληνική κοινωνία..[…] Ότι είναι πιο ήπια.. και µάλιστα χαίροµαι τις νέες γενιές, τα καινούρια παιδιά από 18 έως 25, 27..αυτά τα σηµερινά νέα παιδιά που είναι πιο ανοιχτά σε αρκετά πράγµατα και καλά κάνουν.. έτσι πρέπει να ‘ναι οι νέοι κάθε εποχής. Σίγουρα σήµερα είναι καλύτερα τα πράγµατα απ’ ότι στο παρελθόν.
Κ.Δ. […] η κοινωνία στο µεγαλύτερο βαθµό της είναι συντηρητική, συνεχίζει να είναι συντηρητική. Απλά επειδή αλλάζουν οι εποχές δείχνει µια ανοχή και µια ανεκτικότητα. Θεωρώ ότι στα κρίσιµα σηµεία αυτός ο συντηρητισµός θα εκδηλωθεί και θα εκφραστεί µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο.[…] Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.. µια κατακραυγή ας πούµε για κάποιο φιλί οµοφυλόφιλων στην τηλεόραση, ή αν δει κάποιο ζευγάρι οµοφυλόφιλων να περπατάει στο δρόµο χέρι-χέρι ή αγκαλιά ή ν’ ανταλλάσσουν κάποιο φιλί το πιθανότερο είναι ότι θα γίνουν κάποια σχόλια, ειρωνικά σχόλια από τους πιο ηλικιωµένους όµως, όχι απ’ τα νέα παιδιά. Κι όταν λέω παιδιά µιλάω της ηλικίας από 16, 17 µέχρι.. µέχρι 25, 30. Από 30 και πάνω αρχίζουν να µειώνονται αυτοί που είναι
ανεκτικοί σε ό,τι διαφορετικό.
Κ.Π. Σήµερα, τουλάχιστον οι νεότερες γενιές, από µένα και µετά, και ακόµα οι πιο νέες γενιές σαφώς και συναναστρέφονται ανοιχτά µε λεσβίες.[…] κι έχουν καταρριφθεί µια σειρά µύθων, π.χ ότι θα στην πέσει η άλλη, θα σε φάει, θα κολλήσεις.
Εντούτοις, οι συµµετέχουσες διακρίνουν µεγάλη διαφοροποίηση στη στάση της ελληνικής κοινωνίας όσον αφορά τους γκέι. Οι γκέι δέχονται την κατακραυγή από την ευρύτερη κοινωνία, όµως το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι είναι ορατοί και δεν αµφισβητείται η ύπαρξή τους όπως συµβαίνει µε τις λεσβίες. Αυτό οφείλεται στη θέση του άνδρα και στον κοινωνικό του ρόλο στην Ελλάδα.
Κ.Δ. Για τους άντρες ξέρουµε ότι δεν είναι αποδεκτοί, προκαλεί ειρωνικά σχόλια. […] Μπορεί τελικά, µπορεί δεν ξέρω, υποθετικά µιλάµε, µπορεί για τους άντρες να υπάρχει µεγαλύτερη αντίδραση είτε αν πρόκειται για ειρωνεία, ή αν πρόκειται για κάποιες χειρονοµίες ή πράξεις.[…] για τους άντρες όσο αποδεκτό και να µην είναι, η κοινωνία γνωρίζει ότι υπάρχουν.
Κ.Ζ. Βλέπω ότι.. τους βλέπουν σαν ένα βάζο που αν σπάσει δεν έχει κόλληµα. Δηλ. αν πας, είσαι αδερφή και το αδερφή είναι τρελή βρισιά, δηλ. αυτός είναι τρύπιος, κατάλαβες; Δεν υπάρχει επιστροφή απ’ αυτό.[…] τι σηµαίνει άντρας στο µυαλό όλων µας ότι ο άντρας πρέπει να είναι έτσι, γιουβέτσι, ο άντρας ποτέ δεν κλαίει, πρέπει να ‘ναι ο δυνατός. Δεν µπορώ να το καταλάβω αυτό το πράγµα, δηλ. µου φαίνεται πάρα πολύ χαζό το να µετράς αυτό που γενικά θεωρείται τι είναι άντρας απ’ το πόσο ο άλλος πρέπει να ικανοποιείται σεξουαλικά. Πάντως το βλέπουν σαν ζηµιά, κάτι µη αναστρέψιµο.
Κ.Τ. Όπως και µε τους άντρες, τους άντρες οµοφυλόφιλους τους αποδέχονται περισσότερο απ’ τις γυναίκες οµοφυλόφιλες.[…] Στους άντρες όµως το αποδέχονται ότι είναι οµοφυλόφιλοι παρά το σαρκασµό, παρά την αποδοκιµασία..[…] Πιο εύκολα αποδέχονται ένα ζευγάρι αντρών οµοφυλόφιλων παρά ένα ζευγάρι γυναικών, δηλ. τη µεγαλύτερη αποδοκιµασία θα την δεχτεί, θα την εισπράξει το γυναικείο ζευγάρι. Θεωρώ ότι είναι πιο αυστηρή η κοινωνία απέναντι στις γυναίκες οµοφυλόφιλες παρά στους άντρες.[…] Είναι απόρροια κι αυτό της ανδροκρατούµενης κοινωνίας µας. Είναι άνδρας, λέει, µπορεί να κάνει ό,τι θέλει.[…] εγώ έτσι θεωρώ τουλάχιστον ότι δέχονται µε µεγαλύτερη επιείκεια τους άνδρες οµοφυλόφιλους παρά τις γυναίκες. Το βλέπεις αυτό και από την καθηµερινή ζωή, πόσα γκέι µπαρ υπάρχουν και πόσα µπαρ υπάρχουν για γυναίκες. Το βλέπεις από τα πάντα, απ’ τα sex shops µέχρι όλο το µάρκετινγκ που αναπτύσσεται γύρω απ’ την οµοφυλοφιλία.
Κ.Σ. […] δε µας βλέπει η κοινωνία γιατί ειδικά οι γυναίκες είναι πιο κλειστές, δηλ. οι άντρες το ‘χουν κατακτήσει λίγο καλύτερα, οι γυναίκες είναι πολύ κλειστές. […] ξέρεις συνήθως τα πιο προκλητικά σχόλια είναι για τους άνδρες, γιατί οι άνδρες είναι ποτισµένοι µε αυτό το ρόλο του βαρβατάντρα που έχει την αντρίλα.[…]
Κ.Ω. […] θεωρώ ότι είναι πολύ πιο ανεκτικοί στις γυναίκες απ’ ότι στους
άντρες. Αυτό είναι σίγουρο.
Κ.Θ. Κοίταξε, έτσι κι αλλιώς.. αγόρια είναι έχουνε γαλουχηθεί όπως όλα τα αγόρια, όπως όλοι οι Έλληνες, όπως κι εµείς γυναίκες είµαστε έχουµε γαλουχηθεί όπως όλες τις γυναίκες. Βέβαια, εξαρτάται σε τι οικογένεια έχουµε µεγαλώσει.[…] Ακριβώς, ναι µα δεν έχει σηµασία αν είναι γκέι ή ετερόφυλο ένα αγόρι. Μεγαλώνει µε κάποια συγκεκριµένα πρότυπα, γαλουχείτε µ’ ένα συγκεκριµένο τρόπο γιατί είναι αγόρι. […] Οι άντρες έχουνε γαλουγηθεί µε τη νοοτροπία του αρπακτικού, θα βγούνε έξω, µ’ αυτή τη σεξουαλική πανσπερµία, δε θ’ αφήσουνε τίποτα όρθιο. Οι γυναίκες έχουν γαλουγηθεί για πιο µαζεµένα. Αν είχαν γαλουγηθεί και οι γυναίκες µε τον ίδιο τρόπο και τη νοοτροπία του αρπακτικού, θα είχαµε κι εµείς ψωνιστήρι. Λογικό είναι, αλλά είναι πως σε µεγαλώνουν από µικρή. […]. Τη γυναίκα την έχουνε µάθει… να είναι µέσα και να µαζεύει οικογένειες, σπίτι, χωράφι, παιδιά.
Κ.Π. […] ο άνδρας είναι πρώτα, η γυναίκα µετά, ο γκέι είναι πιο µετά, η
λεσβία είναι ακόµα πιο µετά.[…] η οπτική µας προσδιορίζεται µέσα απ’ το κρεβάτι µας και βέβαια µέσ’ απ’ τη διάσταση του φύλου µας, που δεν είναι άσχετη επίσης απ’ το κρεβάτι. Το πώς δηλ. συµπεριφερόµαστε στο κρεβάτι µας είναι άµεσα συνδεδεµένο µε το πώς συµπεριφερόµαστε και βλέπουµε τον κόσµο και φερόμαστε προς τον κόσµο. Δηλ. οι άντρες που βλέπουν ακόµα και το κρεβάτι τους κατακτητικά και ακόμη και η διείσδυση είναι µια κατάκτηση, έχουν µια τέτοια στάση και ευρύτερα στον κόσµο, στη καθηµερινότητά τους, στη δουλειά τους, στις αποφάσεις τους. Αντίστοιχα οι γυναίκες που είναι αυτές που υποδέχονται τους άντρες µέσα τους είναι αυτές που είναι πιο υποµονετικές, πιο ανεκτικές, πιο σιωπηλές, πιο αόρατες, έχουν µία άλλη στάση ζωής και οπτική ζωής και αντίστοιχα οι λεσβίες µε τους δικούς τους όρους έχουν µία άλλη οπτική στα πράγµατα.
Κατά την άποψη της κυρίας Π., η πλειοψηφία του πληθυσµού αν και δεν συµφωνεί και δεν αποδέχεται εξ ολοκλήρου το λεσβιακό σεξουαλικό προσανατολισµό, δεν έχει ρατσιστική, ακραία απορριπτική στάση για τις λεσβίες.
Κ.Π. […] από έρευνες και µέσα απ’ την τηλεόραση και µέσα απ’ το ραδιόφωνο ακούµε και βλέπουµε ότι η πλειονότητα των ανθρώπων είναι από το: «τι µε νοιάζει εµένα, δε µε πειράζει, άµα εκείνοι θέλουν και εκείνες σπανιότερα, καλά κάνουν, εµένα µη µε πειράξουνε» µέχρι και το: «είναι καλό, ναι, γιατί όχι, …και είδες στο εξωτερικό συµβαίνει κι εκείνο συµβαίνει και τ’ άλλο, και θα χαρούµε να συµβεί κι εδώ και …, κι αυτές έχουν δικαιώµατα, κτλ». Στην ουσία δηλ είναι ελάχιστες οι φωνές που λένε όχι, […] κάψτε τες και σταυρώστε τες. Αν σκεφτείς ότι κι ο Καρατζαφέρης που θεωρείται κάπως πιο εθνικόφρων περισσότερο από πολλούς άλλους, βγήκε και είπε –βεβαίως, έχουν δικαιώµατα οι λεσβίες, άσχετα µε το πώς και το τι, δηµόσια δηλώνει ότι -ναι. […] Η κοινωνία θεωρώ και ειδικά η ελληνική κοινωνία ότι είναι πραγµατικά απ’ τις πιο ανοιχτές κοινωνίες, δηλ. ακόµα και µε τις πιο σκληροπυρηνικές-ους που κάθοµαι και µιλάω έτσι σ’ ένα καφέ, βλέπεις ότι όταν εσύ µπορείς να παρουσιαστείς ως αυτό που είσαι, είναι εντάξει, καλά. Μπορεί να µη σου πει µπράβο.. […] αν εγώ παρουσιάζοµαι ως λεσβία ακόµα κι αν η άλλη µού πει, «ε, εντάξει δεν είναι και τόσο σωστό ή – καλά που είσαι εσύ λεσβία αλλά τώρα να κάνεις και παιδί, κι άµα γίνει κι αυτό λεσβία;» και της λες «που ‘ναι το κακό; δηλ. τ’ ότι είµαι εγώ λεσβία είναι κακό και άρα το παιδί άµα βγει λεσβία είναι κακό; γιατί είναι κακό, γιατί αποδέχεσαι εµένα και δεν µπορείς να δεχτείς ότι θα γεννηθεί ένα παιδί και θα ‘ναι λεσβία;» […] το σκέφτονται, το συζητάνε και κάπως ακούνε κι αυτό που λες. Και θεωρώ ότι πραγµατικά µέσα από ένα διάλογο σε όλα τα επίπεδα και τα πεδία βέβαια, θα µπορούσε να γίνει δεκτό πραγµατικά σε ελάχιστο χρόνο, κυρίως αν υπήρχε ενημέρωση και ευασθητοποίηση από το κράτος,σχολεία, ΜΜΕ κλπ. […]
Όπως περιγράφηκε από τις συµµετέχουσες, η ελληνική κοινωνία έχει µία σειρά στερεοτύπων και προκαταλήψεων για τις λεσβίες που πηγάζουν από τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας και τη σηµαντικότητα της οικογένειας, και δηµιουργούν την βασική ιδέα περί ανυπαρξίας λεσβιών. Οι συµµετέχουσες απ’ τη µεριά τους έχουν επίγνωση του βάρους του κοινωνικού τους ρόλου ως γυναίκες και του κοινωνικού στίγµατος ως λεσβίες, το οποίο ίσως να έχει διαφοροποιηθεί λόγω της µεταβολής των αντιλήψεων στις νέες γενιές, αλλά απέχει ακόµα από την πλήρη αποδοχή, την ισότητα και την ενσωµάτωση.
II. Θυµατοποίηση
Ο ετεροσεξισµός συχνά καταλήγει να εκδηλώνεται µε διακρίσεις και βία εναντίον λεσβιών, ένα συχνό φαινόµενο στις δυτικές κοινωνικές. Συγκεκριµένα για τις λεσβίες, τα βιβλιογραφικά δεδοµένα καταδεικνύουν ότι είναι πιο πιθανό να βιώσουν «ιδιωτικού τύπου» παρενόχληση ή βία, για παράδειγµα στο σπίτι ή στη δουλειά. Η θυµατοποίηση και ο φόβος της θυµατοποίησης συνιστούν έναν ακόµα τύπο στρες λόγω κοινωνικής θέσης µειονότητας.
Στο κεφάλαιο του coming out στο επαγγελµατικό περιβάλλον αναφέρθηκαν διακρίσεις λόγω του λεσβιακού σεξουαλικού προσανατολισµού. Εν προκειµένω, οι συµµετέχουσες περιγράφουν περιστατικά βίαιων συµπεριφορών που βίωσαν προσωπικά ή κάποιο γνωστό τους πρόσωπο. Σε προσωπικό επίπεδο οι εµπειρίες τους περιλαµβάνουν λεκτική και ψυχολογική βία. Καµία από τις οκτώ συµµετέχουσες δεν έχει δεχθεί σωµατική βία, στην πλειοψηφία τους όµως θεωρούν πολύ πιθανό να συµβαίνει σε κάποιες λεσβίες από µέλη της οικογένειας, κάτι που το στηρίζουν στο ότι έχουν ακούσει ή γνωρίζουν προσωπικά λεσβίες- θύµατα σωµατικής βίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής της έρευνας, δεν γνώρισα καµία λεσβία που να έχει δεχθεί σωµατική βία, αλλά οι περισσότερες –εκτός από τις συµµετέχουσες- ανέφεραν µε βεβαιότητα ότι συµβαίνουν. Επισηµάνθηκε η ύπαρξη τέτοιων περιστατικών κυρίως σε επαρχιακές πόλεις και όχι σε µεγάλα αστικά κέντρα. Ίσως αυτό να εξηγεί γιατί δε γνώρισα προσωπικά καµία. Ωστόσο, ενδέχεται αυτές οι λεσβίες να είναι πλήρως αποµονωµένες από τη λεσβιακή κοινότητα, να κρατούν κρυφή τη λεσβιακή τους ταυτότητα και να είναι ενσωµατωµένες στην ετεροφυλοφιλική κοινωνία.
Αρχικά, θα γίνει αναφορά στα προσωπικά βιώµατα των συµµετεχουσών. Οι κυρίες Ζ., Π. και Ω. έχουν δεχθεί λεκτική βία σε δηµόσιους χώρους. Στη βιβλιογραφία, επισηµαίνεται ότι οι ετεροφυλόφιλοι άνδρες συνολικά έχουν πιο αρνητικές απόψεις από τις ετεροφυλόφιλες γυναίκες. Η κυρία Π. επιβεβαιώνει αυτή τη διαφυλική διαφοροποίηση προσθέτοντας και τη διαφορά ότι οι γυναίκες έχουν πιο συντηρητικές απόψεις ενώ οι άνδρες είναι πιο ανοιχτοί στη συζήτηση. Η κυρία Ζ. έχει αντίθετη εµπειρία, όπου οι γυναίκες είχαν αρνητικές αντιδράσεις ενώ οι άνδρες όχι.
Κ.Ω. Βία ασκείται και µε τα λόγια, έτσι δεν είναι; Αυτό υφίσταται, µπορεί να.. ναι. Αυτό ναι.. σίγουρα.. αλλά αυτό δεν µπορείς να το γενικεύσεις. Πιστεύω ότι περισσότερο, σου είπα, αν είσαι εκπαιδευτικός.[…] όταν.. στην πρώτη, πρώτη µου σχέση µια φορά είµαστε, περπατάγαµε στο δρόµο αγκαλιά, δε θυµάµαι που πήγαµε, κάτι κάναµε και περνούσε ένας τύπος που κάτι µας φώναξε, µας πέταξε µια βρισιά.. αλλά αυτό µιλάµε εν έτη 1984, δηλ. µιλάµε για 23 χρόνια πίσω. Εντάξει, φαντάζοµαι ότι και τώρα θα µπορούσε να συµβεί το ίδιο […] Κ.Π. […] η λεκτική βία είναι πάρα πολύ συνηθισµένη ακόµα και σήµερα. Μπορεί να µη µε πούνε παλιολεσβία, γιατί ίσως είναι και ξεθωριασµένος ο όρος […] αλλά µε πολλούς και διάφορους τρόπους και υποτιµούν και προσβάλλουν.[…] Και βέβαια, το κράξιµο συνήθως υπάρχει από τους άντρες κι αυτό δεν το θεωρώ τυχαίο. Οι γυναίκες µπορεί να κάνουν κανένα -τσου τσου τσου, και πα-πα-πα τι ‘ναι αυτά; Να τινάξουν κανά ρούχο […] Μπα το ντροπή δεν το κάνουνε, κανένα τσου-τσου-τσου και πολλές φορές δεν κοιτάνε καν, δηλ. µόλις συνειδητοποιήσουν ότι φιλιέσαι µε µια γυναίκα γυρίζουν το βλέµµα και συνεχίζουν το δρόµο, από την άλλη τελείως, ξέρεις σα να µην το είδαν. Οι άντρες αν αντιδράσουν είναι αυτοί που θα πουν – ντροπή, παλιο-λεσβίες, ανώµαλες ή ό,τι τους έρθει στο νου. Κι αυτό βέβαια είναι άµεσα συνδεδεµένο µε το φύλο και την εκπαίδευση που λέγαµε πριν, τα πρότυπα και πως αντιδρά µια γυναίκα απέναντι σ’ ένα πράγµα. Αντιστρόφως, όµως, στις συζητήσεις και στη διαπραγµάτευση οι γυναίκες είναι εκείνες που είναι πιο συντηρητικές. […] Ναι, πιο δύσκολα, η γυναίκα επιμέννει «τι ‘ναι αυτά τα πράγµατα, πω πω δε γίνεται, τσου τσου τσου».[…] Ενώ οι άντρες µπορεί κάποια στιγµή να πουν και «εντάξει …, σιγά». ξέρεις. Όχι, δε µιλάµε για αποδοχή ούτε η μια ούτε ο άλλος. [...]Είµαι σίγουρη ότι ένα µεγάλο κοµµάτι αυτού οφείλεται πέρα απ’ το ότι οι άντρες είναι πιο έξω στα πράγµατα και είναι πιο οικείοι σε «παράξενα» πράγµατα, υπάρχει και η ηδονοβλεπτική τους µατιά στην ερωτική περίπτυξη ανάµεσα σε δύο γυναίκες και μια ελπίδα, φαντασίωση ερωτικής συμμετοχής.
Κ.Ζ. Μπορώ να πω ότι περισσότερη.. περισσότερη φρίκη στο βλέµµα βλέπω από γυναίκες.. πιο µεγάλης ηλικίας. Δηλ. περισσότερο θα µε στραβοκοιτάξει, αν υποθέσουµε ότι εγώ είµαι στην πλατεία Συντάγµατος και είµαι χέρι-χέρι µε την κοπελιά µου κι είναι όλα µαγικά και φιληθούµε, οι άντρες θα είναι λίγο ξαφνιασµένοι και πολύ µπορεί να χαµογελάσουν. […] Ενώ οι γυναίκες.. και οι πιο µεγάλοι, κυρίως οι πιο µεγάλοι µπορεί να χαµογελάσουν αν δεν είναι πάρα πολύ του Θεού. Οι γυναίκες πιστεύω οι µικρές θα αισθανθούν πάρα πολύ άβολα και οι µεγαλύτερες θα σε κοιτάξουν ως βδέλυγµα, ξέρεις ντροπή και αίσχος. Αλλά το γεγονός της απέχθειας θα το εκλάβω περισσότερο από γυναίκες κάποιας ηλικίας, µεγάλες[…] Ή ντροπή σας ή οτιδήποτε έχει συµβεί πάρα πολλές φορές αυτό το πράγµα. Εντάξει, λίγο τη βλέπω µε κάποια συµπάθεια την κυριούλα των 60 χρονών, η οποία θα γυρίσει, θα µε κοιτάξει στραβά και θα µου πει –Ντροπή σας. Γιατί παίζουν 2 παράγοντες στο κεφάλι µου. Παίζει ο παράγοντας θρησκεία κι ο παράγοντας µεγάλωµα από γονείς. […] Μου ‘χει συµβεί, µου ‘χει συµβεί.. ν ‘ακούσω ντροπή σας ή αίσχος ή θα σας κάψει ο Θεός, κτλ.
Η εµπειρία της κυρίας Δ. σχετικά µε λεκτική βία προέρχεται από το οικογενειακό περιβάλλον, και συγκεκριµένα από το γαµπρό της. Δεν µας περιγράφει ενδελεχώς την κατάσταση και την αντίδρασή της κυρίως γιατί συνέβη πριν από αρκετά χρόνια.
Κ.Δ. Είναι σε διάσταση η αδερφή µου, όµως σε κάποιο καβγά που έγινε µεταξύ µας πριν από.. πόσα χρόνια να πω τώρα; Πριν από 15 χρόνια; Μπορεί πριν από 15 χρόνια. Μέσα σ’ όλους τους χαρακτηρισµούς που άκουσα ήταν και η λέξη λεσβία για µένα. Λεσβία µε την έννοια ότι σε.. ναι την αρνητική. Απ’ το γαµπρό µου είχα αρνητικά σχόλια και για τις παρέες µου.. και για τις παρέες µου.. και κάποιο ταξίδι που είχα πάει µε τη φίλη µου, αν επρόκειτο για το µήνα του µέλιτος. Δηλ. Κάποια ειρωνικά σχόλια. Θεωρώ ότι ήταν αρκετά συντηρητικό άτοµο και δεν περίµενα κάποια αποδοχή. (Ε.Σ. Και πως αντιδρούσες;) απλά διεκδικούσα την ελευθερία των κινήσεων.
Η κυρία Ζ. δίνει έµφαση στον τρόπο που χειρίζεται τους θύτες λεκτικής βίας και στη σηµαντικότητα του για τις διαστάσεις των βίαιων συµπεριφορών, υποδηλώνοντας έτσι ότι αν η λεσβία έχει θετική ταυτότητα και την υπερασπίζεται, ο κοινωνικός περίγυρος αναγκάζεται να τη σεβαστεί σε αντίθεση µε την περίπτωση που η λεσβία διακατέχεται από ενοχές και εσωτερικευµένη καταπίεση.
Κ.Ζ. Θεωρώ ότι ο άλλος χοροπηδάει στο χώρο σου εξαρτάται µε τον αέρα που του δίνεις. Δηλ. αυτό που σου ‘λεγα ότι ο φόβος για το τι είσαι, για το κάτι που κάνεις, ο φόβος είναι κάτι που βρωµάει, όπως τα σκυλιά τον µυρίζονται, τον µυρίζονται κι οι άλλοι.[…] Κι αυτό βγαίνει και µετέπειτα σε οποιονδήποτε τοµέα πιστεύω στη ζωή σου. Δηλ. αν εγώ δείξω, εµένα δε µου ‘χουν τύχει extreme περιστατικά στο δρόµο και πίστεψέ µε είµαι πάρα πολύ out, δηλ. θα φιληθώ µε την κοπελιά µου οπουδήποτε µου έρθει στο κεφάλι µα αυτό λέγεται κεντρική πλατεία, µα αυτό λέγεται µαγαζί το οποίο δεν είναι friendly, οπουδήποτε.. στον ηλεκτρικό, στο µετρό, οπουδήποτε. Τώρα αν µε στραβοκοιτάξει κάποιος και πάρω χαµπάρι ότι ξέρεις πάει να µπει στα δικά µου τα χωράφια, εφόσον δεν προσβάλω τη δηµόσια αιδώ κι είναι απλά ένα φιλί, ένα φιλί που δε θα το κακολογούσανε σ’ ένα ετεροφυλόφιλο ζευγάρι κι αισθανθώ ότι µου κάνουν κάποια διάκριση και στην ουσία..[…] Εκεί πέρα, θα γυρίσω, θα ρίξω ένα βλέµµα και συνήθως µετά το βλέµµα τη σβήνουνε, δεν έχω κρούσµατα.. γιατί πιστεύω ότι είναι.. ξέρεις δε σε παίρνει, κάτσε κάτω! Και τη σβήνουνε, δηλ. θα έχουν ένα ύφος δυσανασχέτησης, το οποίο θα τους αφήσω να το κολατσίσουνε µόνοι τους.
Επιπροσθέτως, οι κυρίες Π. και Φ. έχουν γίνει δέκτες ψυχολογικής βίας. Η κυρία Π. οδηγήθηκε στο αστυνοµικό τµήµα για αναγνώριση στοιχείων. Η κυρία Φ. για µεγάλο χρονικό διάστηµα δεχόταν και η ίδια και η οικογένειά της απειλές από τον πατέρα της συντρόφου της, ο οποίος είχε βάλει ανθρώπους του να την παρακολουθούν. Η εµπειρία αυτή είχε σφοδρές ψυχολογικές συνέπειες και στη µετέπειτα ζωή της.
Κ.Π. Εδώ στην Ελλάδα άµεση σωµατική βία από την αστυνοµία δεν έχω πολύ-δει. Συνήθως αντιµετωπίζουν τις γυναίκες ως υποδεέστερες οπότε δεν κάνουν τον κόπο και να τις χτυπήσουν. θεωρούν ότι ήδη σου ‘χουνε κόψει τα ύπατα µε το να σου πουν: «πάµε µέσα για αναγνώριση κα θα δεις µωρή, τι θα σου κάνω εγώ που θα το µάθει η µάνα σου κι ο πατέρας σου». [...]Να δεις τι φρίκη έφαγε ο αστυνόμος, που το ‘ξερε η µάνα µου κι ο πατέρας µου. Αυτός έµεινε!.. ούτε να το σκέφτοµαι δε θέλω τον καημένο, φαντάσου ότι τον λυπήθηκα παρ’ ότι το ευχαριστιόµουνα εκείνη την ώρα, από µέσα µου έλεγα αχ κακοµοίρη έπαθες πανωλεθρία.
(Ε.Σ. Ήταν εκείνη την περίοδο που είχες φύγει απ’ το σπίτι και..;) Ναι, έτυχε να µε δούνε στο δρόµο να κρατάω το χέρι της φίλης µου, ήτανε περίπου 11 η ώρα και µου κάνει «έλα δω, που ‘ναι η ταυτότητά σου;» Εγώ είχα ταυτότητα αλλά ακόµα δεν είχα φτάσει στα 20 τότε, γιατί τότε ενηλικιωνόσουν και.. «έλα δω, µέσα, πάµε παλιολεσβία, για αναγνώριση, θα σου δείξω εγώ τώρα.., που ‘ναι η µάνα σου, που ‘ναι ο πατέρας σου και τα ξέρουν αυτά που κάνεις; Που ‘σαι αλήτισσα, που ‘σαι έτσι, που ‘σαι που..να, που ‘σαι …, που ‘σαι …..; […] πήραν σπίτι µου τηλέφωνο και τους είπανε οι δικοί μου: «ναι, το ξέρουµε, που είναι το πρόβληµα; τι έγινε; Έκανε κάτι άλλο;» Ξέρεις το ξεπεράσανε. Ρώτησαν: «άλλο», «κάτι άλλο;» Απαντά ο αστυνόμος: «όχι» Οι δικοί μου: «Α! Οπότε που ‘ναι το θέµα; Γιατί την κρατάτε; Η κόρη µας είναι λεσβία, τι συµβαίνει;» Ο αστυνόμος: «Α! ε τότε θα την αφήσουµε». Βέβαια βρίζοντας µας αφήσανε, αλλά έτερον εκάτερον.
Κ.Φ. Όταν είχε έρθει µια φορά να µε βρει ο µπαµπάς της, αυτηνής της µεγάλης θεάς µου, µου είχε ζητήσει σε πολύ αυστηρό ύφος, µου είχε ζητήσει να µην ξαναδώ ποτέ την κόρη του, να πάψω αυτά τα.. ανοµολόγητα εγκλήµατα που τα καταδικάζει και ο νόµος και η θρησκεία. Και άφηνε να υπονοηθεί αυτό ότι θα υπάρχουν και νοµικές κυρώσεις φυλακές ας πούµε, τέτοια πράγµατα. Δεν ξέρω ακριβώς, πάντως άφηνε να υπονοηθούν τέτοια πράγµατα. κι ότι κανονίζει σχεδόν δηλ. ο ίδιος άνθρωπος.. µου ζήτησε να της πω κι εκείνης να µη µε ξαναδεί. Λες και αν της το ‘λεγα εγώ θα το ‘κανε.. όταν του είπα –πιστεύετε ότι άµα της το πω εγώ θα το κάνει έτσι επειδή της το είπα; Ή ξέρετε οποιονδήποτε άνθρωπο άµα της το πει θα το κάνει; µου λέει τι να σου πω; Έχεις δίκιο, δεν ακούει κανένα. Τροµερό δηλ.[…] είναι πάρα πολύ δύσκολο και έκανα πάρα πολλά χαζά. Αυτό που λένε σα.. σα κυνηγηµένο αγρίµι. Έχεις δει το κυνήγι της αλεπούς που κάνουν οι Εγγλέζοι; Έτσι, όλοι σε κυνηγούσαν. Και τα σκυλιά ανάµεσα. Και οι φίλοι σου οι ίδιοι.. που υποτίθεται ότι τελοσπάντων σε καταλαβαίνανε και αυτοί.. ήταν εναντίον.[…] Μας κυνηγούσαν πάρα πολύ και πραγµατικά δηµιουργούσαν προβλήµατα στην οικογένειά µου πολλά. Κι έφτασε στο σηµείο ο πατέρας µου να µου πει, -καλά ο κόσµος είναι γεµάτος γυναίκες, δεν µπορείς να βρεις µία που να µη µας διαλύσει το σπίτι; Κι είχε δίκιο.[…] Ναι.. Μας παρακολουθούσαν συνέχεια και ‘παιρναν συνέχεια τους δικούς µου για να τους βάλουν φιτιλιές. (Ε.Σ. Αυτό πόσο κράτησε;) Το καλοκαίρι του.. γύρω στο ’90.. δε θυµάµαι ακριβώς.. µου ‘πε αυτή να κόψουµε τις.. απ’ το τηλέφωνο µου το ‘πε κιόλα άρα τ’ άκουσαν σίγουρα.. γιατί τα παρακολουθούσαν.[…] Και µέσα σ’ αυτά τα χρόνια χωρίζαµε 2-3 φορές το χρόνο σοβαρά, έτσι πιο σοβαρά απ’ τις άλλες. Αυτό.. και τελικά αυτό µας διέλυσε. Όταν σε κυνηγάνε συνέχεια νιώθεις την ανάγκη να κρύβεσαι, νιώθεις µια ανασφάλεια.[…] Δε µ’ άφησαν να το ζήσω. Το είχα ανάγκη εγώ να το ζήσω. […] Δεν τελειώνει αυτή η σχέση. Δεν τελειώνει γιατί δεν την έζησα. Είναι σα να µου ‘κοψαν τη ζωή µου στη µέση. Τελείωσε...χωρίς δικαίωµα επιστροφής.[…] (Ε.Σ. Πως πιστεύεις ότι σ’ επηρέασε όλο αυτό, το να είναι τόσο καιρό να σε κυνηγάνε, να σε παρακολουθούν, να σου λένε ξέρεις κάτι αυτό που κάνεις δεν είναι σωστό και πιστεύω ότι δεν το λέγανε η µία µε την άλλη, έτσι γενικότερα ότι..;) Και δε στο λέγανε µόνο µια φορά τη µέρα.. Εγώ νιώθω ότι µου κλέψανε τη ζωή µου.. αυτό που ζω τώρα είναι ένα υπόλοιπο το οποίο προσπαθώ κι εγώ επειδή δεν µπορώ ν’ ανακτήσω αυτό που µου κλέψανε, προσπαθώ να κάνω κάτι για να το µειώσω γενικότερα για τους άλλους ανθρώπους, για µένα τελείωσε, γι’ αυτό κάνω ό,τι κάνω.
Οι διακρίσεις και οι ετεροσεξιστικές συµπεριφορές µπορούν να εκδηλωθούν σε οποιοδήποτε περιβάλλον, όχι µόνο στο επαγγελµατικό που µας περιέγραψε η κυρία Π. (βλ. κεφάλαιο Coming out στο επαγγελµατικό περιβάλλον). Τέτοιους είδους αντιµετώπιση έχουν δεχθεί -εκτός από την Κ.Π.- οι κυρίες Θ. και Φ. Η κυρία Θ. αναφέρει ότι αρκετές λεσβίες την αποφεύγουν σε δηµόσιους χώρους για να µην διακινδυνεύσουν το ετεροφυλοφιλικό προφίλ τους. Ακόµα, η εµπειρία της κυρίας Φ. συνίσταται σε παρατήρηση από τον ιδιοκτήτη καταστήµατος –το οποίο δεν ήταν αποκλειστικά για λεσβίες, ούτε LGBT-friendly- σχετικά µε την εκδήλωση τρυφερότητας προς τη σύντροφό της.
Κ.Θ. Μπορώ όµως να πω ότι ακραίες αντιδράσεις, είδα από λεσβίες που εκεί που τις έβλεπα στο µπαράκι στην παραδίπλα παρέα, έχει τύχει να τις δω σε περιβάλλον εργασίας, ούτε κι εγώ περίµενα ότι θα δουλεύανε σ’ εκείνο το γραφείο που πήγα για την οποιαδήποτε χ δουλειά, έχω δει εκείνες να µε αποφεύγουνε. Έχω δει ακραίες αντιδράσεις από ‘κείνες. Έχω δει ν’ αλλάζουν πεζοδρόµιο στο δρόµο.[…] Τη µία µέρα να είµαστε και να κερνάει η µία παρέα την άλλη σφηνάκια.. δηλ. γελοίο τώρα που αναφέρεται, αλλά µια και φτάσαµε σε ακραίες συµπεριφορές να σου πω ότι περισσότερο µε έχει σεβαστεί ο ετεροφυλόφιλος κόσµος συναδελφικός και κοινωνικός παρά κάποιες κυρίες.. οι οποίες είναι τόσο πια οµοφοβικές, τόσο ενοχοποιηµένες γιατί µόνο έτσι µπορώ να το εξετάσω, τη µία µέρα να αλληλοκερνιόµαστε δύο παρέες τρεις, σφηνάκια, την άλλη µέρα να σε συναντήσω τυχαία στο δρόµο και να σε δω ν’ αλλάζεις πεζοδρόµιο.[…]
Κ.Φ. Σ’ ένα µαγαζί, που εντάξει δεν ξαναπάτησα, σ’ ένα µαγαζί µου ‘βαλαν χέρι γιατί, και είναι αυτό που σου ‘πα πριν για τη διάκριση, γιατί καθόµουν µε το χέρι στην καρέκλα της άλλης κοπέλας, δηλ. όταν ακούµπαγε πίσω µε ακούµπαγε, όταν δεν ακούµπαγε, όχι. Και µου βαλαν χέρι γι’ αυτό ενώ πίσω µου ήταν ένας παππούς που είχε µία γκόµενα στο κάθε πόδι και τα χέρια του µες στα πόδια τους. Εκεί και τους το είπα κι έκανα φασαρία και δεν ξαναπάτησα σ’ αυτό το µαγαζί και το ‘πα σ’ όλες τις φίλες µου.
Οι κυρίες Σ. και Τ. δεν έχουν καµία εµπειρία βίαιης ή ετεροσεξιστικής αντιµετώπισης, κυρίως γιατί αποφεύγουν την έκθεση της λεσβιακής τους ταυτότητας. Η κυρία Ω. αναφέρει τον ίδιο λόγο για τον οποίο δεν της έχει συµβεί κάτι άλλο πέρα από το περιστατικό της λεκτικής βίας το 1984.
Κ.Σ. Ακραίο δε µου έχει συµβεί γιατί ξέρεις ακόµα δεν έχει υπάρξει πλήρης έκθεση.
Κ.Τ. Ανοιχτά σε µένα όχι […] Γενικά, δε δίνω αφορµές, ούτε ακραίο ντύσιµο έχω, ούτε ακραία συµπεριφορά µα επειδή είναι ο χαρακτήρας µου έτσι.. δεν προκαλώ τουλάχιστον µε τρόπο έτσι ανήθικο, άτιµο, ύπουλο, πισώπλατο δεν προκαλώ.. βέβαια ο καθένας όταν µε βλέπει µπορεί να πιστεύει ότι θέλει, µπορεί να του περνάει απ’ το µυαλό ότι µπορεί να είµαι, µπορεί και να µην του περνάει. Εγώ δεν µπορώ να κάνω κάτι γι’ αυτό ούτε ν’ αλλάξω το περπάτηµά µου, τη συµπεριφορά µου, το βάδισµά µου, το πρόσωπό µου..
Κ.Ω. Κάτι ακραίο δε µου ‘χει τύχει. Δεν έχω δώσει και το δικαίωµα. Δικαίωµα µε την έννοια π.χ. αν µεθαύριο πάω στη Pride parade µπορεί όλοι οι περαστικοί να πουν διάφορα, µε την έννοια ότι δεν είµαι out.
Όσον αφορά τη σωµατική βία, οι συµµετέχουσες κάνουν λόγο για πολύ ακραίες συµπεριφορές (π.χ. ξυλοδαρµοί, εγκλεισµοί, βιασµοί) µε θύµατα λεσβίες και θύτες άτοµα από το οικογενειακό περιβάλλον. Τα περιστατικά αυτά φαίνεται να µην έχουν µεγάλη συχνότητα, αλλά δεν µπορούµε να το γνωρίζουµε µε βεβαιότητα. Η ύπαρξή τους είναι κάτι το αδιανόητο, κάτι που σε καµία περίπτωση δεν είχε προβλεφθεί στην αρχή της έρευνας για την ελληνική κοινωνία, παρόλο που υπάρχουν αντίστοιχες βιβλιογραφικές αναφορές για άλλες κοινωνίες. Επίσης, η κυρία Δ. αναφέρει την παραποµπή κάποιας φίλης της σε ψυχολόγο από τους γονείς, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπάρχει ακόµα στην ελληνική κοινωνία η αντίληψη ότι είναι ψυχική διαταραχή και συνεπώς ιάσιµη. Είναι πολύ ενδιαφέρουσες οι περιγραφές των συµµετεχουσών τόσο για τα περιστατικά αυτά καθαυτά όσο και για τα συναισθήµατα και τις απόψεις τους έπ’ αυτών.
Κ.Θ. Υπάρχουν µαρτυρίες όπου µία οικογένεια ανακαλύπτει ότι η κόρη είναι λεσβία, έχει γίνει το ανοµολόγητο. Δηλ. όταν µου το λέγανε δεν το πίστευα, την έχει βιάσει ο αδερφός, την έχει βιάσει ο πατέρας για να την κάνουνε γυναίκα. Οι µαρτυρίες που θα σου πω αφορούν Ελλάδα. Έχει φάει ξύλο η σχέση της, άλλη τώρα, έχει φάει ξύλο η σχέση της, πήγε η οικογένεια και την ξυλοκόπησε την κοπέλα θεωρώντας ότι παρέσυρε. Άλλα πάλι έτσι βίαια περιστατικά, δεν είναι πολλά, είναι λίγα, είναι όµως πολύ ακραία. Ευτυχώς που είναι λίγα. Δεν έχει συµβεί στις περισσότερες γυναίκες δεν έχουν συµβεί πάρα πολλά ακραία. Έχει γίνει να χωρίσει µία γυναίκα µε τον άντρα της, δεν είχανε παιδιά, γιατί κάποια στιγµή συνειδητοποίησε, κάποια στιγµή ξέρω ‘γω; Της είχε κάνει κλικ από µικρή ηλικία, ε της βγήκε. Να χωρίσει και να έχουµε τον κύριο να κυνηγάει τη σχέση της γυναίκας του, ήτανε και στα διαζύγια και σ’ αυτά, τη σχέση της γυναίκας του απειλώντας την ότι θα το πει στην οικογένειά της, θα το πει στην δουλειά της. Να επικρατεί σ’ αυτό το ζευγάρι µία κατάσταση πανικού.[…] Όχι είναι πράγµατα που δε συµβαίνουνε συχνά. Από την άλλη όµως οι λεσβίες δεν είµαστε τόσο εκτεθειµένες όσο οι γκέι άντρες που θα πάνε στο Πεδίον του Άρεως να ψωνιστούν. Ε είναι εκτεθειµένοι ρε γαµώτο. Κ.Ζ. […] το θεωρώ πιθανό. Έχω ακούσει ν ιστορίες, έτσι; Κυρίως από γονείς.. από γονείς.. που εγώ δεν είχα ποτέ αυτό το πράγµα. δηλ. έχω ακούσει κοπέλα που της σπάσανε το χέρι, κοπέλα που την κοπανήσανε, που την κλειδώσανε στο δωµάτιο λες και άµα µείνει κλειδωµένη 3 µήνες θα της έφευγε η ανεµοβλογιά.. η ίωση. Δηλ. έχω ακούσει τέτοιες ακραίες συµπεριφορές, οι οποίες δε θεωρώ ότι βοηθάνε πολύ γιατί ρε µπα…µά, συγνώµη που θα στο πω, αυτό το ρηµάδι είναι το παιδί σου, το µοναδικό σου παιδί, δεν έχει άλλο. Και άλλο να κάνεις δε θα ‘ναι αυτό. Δηλ. τι σ’ ενδιαφέρει; Να είναι ευτυχισµένο ή να είσαι εσύ ο άρχοντας του σύµπαντος και ότι ξέρεις κάτι, ακολούθησε τα πρότυπα που του έδωσα; Εντάξει, αυτό δε σηµαίνει ότι το αγνοώ, ότι δεν υπάρχει. Υπάρχουν πολύ ακραίες αντιδράσεις. Η ελληνική κοινωνία είναι τρελά οµοφοβική, τρελά.
Κ.Δ. Για κάποια φίλη ξέρω ότι την πήγαν σε ψυχολόγο για να δουν τι συµβαίνει, αν είναι κάτι προσωρινό, αν είναι κάτι που µπορεί ν’ αλλάξει. Υπήρχε και.. υπήρχε και κάποια βίαιη συµπεριφορά, κάποιο χαστούκι, εντάξει, κάποια χειροδικία τελοσπάντων. Εξαρτάται απ’ τη συγκεκριµένη πράξη που µπορεί να έχεις προκαλέσει. Αν πρόκειται για µέλος της οικογένειας θεωρώ ότι σίγουρα θα υπάρχει κάποια αντίδραση και προσπάθεια αποτροπής απ’ αυτό το χώρο κι απ’ αυτές τις επιλογές. Αν πρόκειται για κάποιον ξένο που µπορεί να τον δεις στο δρόµο ή που δεν είναι τόσο κοντινό σου άτοµο, εξαρτάται απ’ το τι θα δουν και µπορεί να τους ενοχλήσει.[…] Εάν πρόκειται για άγνωστό τους, θα ήταν λεκτικά κι ειρωνικά τα σχόλια. Αν πρόκειται για µέλος της οικογένειάς τους, ανάλογα µε το.. µε την καλλιέργεια και την παιδεία τους.. ποικίλουν οι αντιδράσεις. Θεωρώ ότι θα προσπαθήσουν να αποτρέψουν την όποια διαφορετική επιλογή, αρχικά µε το καλό και ίσως και µε βιαιότητα, ανάλογα, δεν µπορώ να ξέρω.
Κ.Π. Και βεβαίως έχουν ζήσει και φίλες µου, στο εξωτερικό και βεβαίως στην Ελλάδα, πάρα πολύ βία.. σε ότι αφορά τις λεσβίες υπάρχει απ’ τη µεριά της οικογένειας και άµεση, δηλ. ξύλο, κουρέµατα και τέτοια, και αποκλεισµοί από περιουσίες, από οικογενειακές συγκεντρώσεις, και.. βία ότι «θα σε γα..σω που..να, και θα γίνεις γυναίκα, και θα βάλεις µυαλό και θα σε παντρέψω εγώ και θα δεις και θα σου …. και θα σου …». […] αδερφούς, αδερφές, µανάδες, θειάδες, θείους, γιαγιάδες, παππούδες, πατεράδες.. θέλω να πω.. όλη η ευρύτερη οικογένεια θεωρεί αυτονόητο δικαίωµά της να µπορεί να επεµβαίνει και να παρεµβαίνει. Μια πρώην φίλη μου οι αδελφοί της την έστειλαν 3 μέρες στο νοσοκομείο όταν παραδέχτηκε την σχέση μας […]
Μπορεί αυτά τα περιστατικά στην πραγµατικότητα να αποτελούν εξαίρεση, ωστόσο η µετάδοσή τους «από στόµα σε στόµα» στη λεσβιακή κοινότητα είναι πολύ πιθανό να δηµιουργεί το φόβο θυµατοποίησης και να ενισχύει την ανασφάλεια του coming out στους γονείς, αφού θα θεωρείται σοβαρό ενδεχόµενο να αντιδράσουν ακραία και βίαια.
Συνοψίζοντας, στην πλειοψηφία τους οι συµµετέχουσες έχουν δεχθεί λεκτική και ψυχολογική βία από άγνωστους στο δρόµο, από την οικογένεια της συντρόφου, από την αστυνοµία και από το σύζυγο της αδερφής, ενώ διακρίσεις και ετεροσεξισµό από άλλες λεσβίες και από τον ιδιοκτήτη µη LGBT ή LGBT friendly µπαρ-καφετέριας.
III. Εσωτερικευµένη Καταπίεση
Κ.Π. Και να τελειώνει αυτό το παραµύθι ότι για όλα φταίει το ότι είσαι λεσβία […] να λένε ότι έχουν ψυχοπαθολογία οι λεσβίες αλλά δε λένε γιατί έχουν, όταν έχουν. Έχουν, γιατί υπάρχει ένας ολόκληρος περίγυρος που σε κατατρέχει, πανταχού παρών και προφανώς κάποια στιγµή έχεις πρόβληµα, όχι γιατί είσαι λεσβία εσύ, αλλά γιατί οι άλλες και άλλοι δε δέχονται ότι είσαι λεσβία.[…] Το πρόβλημα το ‘χουν οι άλλες-οι και γύρω-γύρω σου ρηµάζουν τη ζωή. Τι να πω εγώ σε μια που από τα 5 της, οι γονείς, το σχολείο, η εκκλησία κλπ της λέγανε ότι θα παντρευτεί θα γίνει νύφη κι αυτό είναι όλο το νόημα της ζωής και ω του θαύµατος πριν καλά καλά καταλάβει, παντρεύτηκε. […]μετά το µετάνιωσε […] έπειτα ανακάλυψε ότι είναι λεσβία. Και άντε τότε τι να την κάνω εγώ αυτήν; Τι χρωστάει αυτή και ποιος θα.. θα απολογηθεί γι’ αυτό; ποιος θα πάρει τις ευθύνες; Πότε θα σταµατήσει αυτό το κακό στην Ελλάδα;
Τα λόγια της Κ.Π. περιγράφουν µε µεγάλη ακρίβεια µια σηµαντική διάσταση του πως προκαλείται η εσωτερικευµένη καταπίεση στις Ελληνίδες λεσβίες από την ετεροσεξιστική, οικογενειοκεντρική κοινωνία. Αναµφισβήτητα, οι Ελληνίδες λεσβίες είναι κοινωνικά στιγµατισµένες και βιώνουν στρες λόγω κοινωνικής θέσης µειονότητας.
Οι συµµετέχουσες Κ.Δ., Κ.Φ. και Κ.Ω. βιώνουν η καθεµία µε το δικό της
τρόπο την εσωτερικευµένη καταπίεση, και περιγράφουν διαφορετικά την προσαρµογή, τους συµβιβασµούς και τις δυσκολίες που έχουν λόγω της απόρριψης από την κοινωνία. Η Κ.Φ. αναφέρει ότι νιώθει καταδικασµένη στη δυστυχία και σε µια ζωή γεµάτη συµβιβασµούς και δυσκολίες.
Κ.Φ. Κοίτα από 20 χρονών σ’ έχουν καταδικάσει να µη γίνεις ποτέ ευτυχισµένη, µετά τι άλλο;[…] (Ε.Σ. Εσύ την ευτυχία πως την εννοείς;)
Να µπορείς να ζήσεις την καθηµερινότητα που θες εσύ χωρίς να σε κυνηγάνε και χωρίς να σε καταδικάζουν γι’ αυτό. (Ε.Σ. Τουλάχιστον σ’ αυτό το κοµµάτι γιατί γενικά δυσκολίες θα υπάρχουν.) Ναι αλλά θα είναι ανθρώπινες, τις δυσκολίες που έχει ο καθένας χωρίς να σου φορτώνουν από πάνω άλλες άδικα.
Η κυρία Δ. έχει αφοµοιώσει τις ετεροσεξιστικές κοινωνικές αντιλήψεις, µε αποτέλεσµα να έχει προσαρµόσει τη ζωή της σύµφωνα µε αυτές, σε τέτοιο βαθµό που πλέον δεν µπορεί να διακρίνει ποιες από τις επιλογές της είναι συµβιβασµός και ποιες προσωπική επιθυµία.Κ.Δ. (Ε.Σ. Θεωρείς ότι περιορίζεις τον εαυτό σου σε τοµείς που σχετίζονται άµεσα µε τη σεξουαλικότητά σου;) Έµαθα να τον περιορίζω, ναι έµαθα να τον περιορίζω. Τον περιορίζω.[…] είναι η κοινωνική κριτική η οποία έχει ενσωµατωθεί µέσα µου και λειτουργεί πια σαν αυτοέλεγχος και αυτοκριτική, οπότε αυτό που.. κάποιες φορές αυτό που νοµίζω ότι θέλω δεν είναι αυτό που θέλω, είναι αυτό που έχει περάσει στον εαυτό µου ότι έτσι πρέπει να το θέλω.
Για τη συµµετέχουσα Κ.Ω. υπάρχουν περιορισµοί στις επιλογές, στις δυνατότητες και στις καθηµερινές στιγµές µε τη σύντροφό της συγκριτικά µε τον ετεροφυλόφιλο πληθυσµό. Ο µεγαλύτερος φόβος της όµως είναι να δηµιουργήσει προβλήµατα στην αδερφή της λόγω του σεξουαλικού προσανατολισµού της κυρίως όσον αφορά ενδεχόµενα ζητήµατα που θα προκύψουν στο γάµο της (π.χ. στην κηδεµονία των παιδιών της).
Κ.Ω. Είναι αυτό το ότι αυτοπεριορίζεσαι εκ των πραγµάτων γιατί δεν µπορείς να πεις ή να κάνεις αυτά που θέλεις, έτσι; Δεν µπορείς να περπατήσεις στο δρόµο χέρι-χέρι, δεν µπορείς να πας σ’ ένα οποιοδήποτε µαγαζί, να βγεις µε την κοπέλα σου, να εκφραστείς, να πας στο σινεµά, δηλ. αυτό που για σένα είναι δυνατότητα έτσι; όταν είσαι µαζί µ’ ένα παλικάρι, δεν είναι αυτονόητο για µένα. Δεν υπάρχουν αυτονόητα, αυτό είναι το θέµα. Δεν το βιώνω πολύ βαριά, γιατί σου είπα, είµαι και σε µια δουλειά που θα µπορούσα και να το πω χωρίς σοβαρές επιπτώσεις. Γενικά, δεν υφίσταµαι έντονο αποκλεισµό αλλά.. σου είπα, π.χ. δεν µπορώ να το πω στον άντρα και στην αδερφή µου γιατί φοβάµαι ότι µπορεί πως λένε οι αστυνόµοι του ό,τι πεις θα χρησιµοποιηθεί εναντίον σου; Ε υπάρχει αυτός ο φόβος ότι κάποια στιγµή στα δύσκολα µπορεί να χρησιµοποιηθεί εναντίον µου, έτσι; Υπάρχει, δεν µπορώ να πω ότι δεν το σκέφτοµαι. Άρα, δε µιλάω. Εντάξει, αυτοπεριορίζεσαι σε πολλά πράγµατα. Δεν έχεις τις ίδιες δυνατότητες και τις ίδιες επιλογές που έχει ένας ετεροφυλόφιλος.. […] Αυτοπεριορίζεσαι, αυτό είναι γεγονός.
Αντίθετα, η κυρία Θ. και η κυρία Π. δεν προσαρµόζουν τις ζωές τους στις προσδοκίες και τα όρια της κοινωνίας, και δεν βιώνουν εσωτερικευµένη καταπίεση.
Κ.Π. (Ε.Σ. Θεωρείς ότι περιορίζεις τον εαυτό σου σε τοµείς που σχετίζονται άµεσα µε τη σεξουαλικότητά σου;) Όχι, πια. Δηλ. ίσως στην εφηβεία µου να περιόριζα, αλλά εξελισσόµενη έπαψα το περιορίζω. Αν εγώ νιώσω ότι πρέπει να κάνω κάτι όσο.. όσο απαγορευµένο και να ‘ναι αυτό εγώ θα το κάνω µε ό,τι µπορεί να σηµαίνει αυτό και εν πάση περιπτώσει δηλ. αυτοί οι άνθρωποι, οι άνθρωποι να είδες τι µου ‘κανες, και οι γυναίκες και οι άντρες, η ελληνική κοινωνία εντέλει έχει εξελιχθεί, µάλλον έχει παραδεχθεί την ύπαρξή µας και δεν έχει πια αυτή την έντονη υποκρισία του, α πα πα, πω πω θα µας κάψει ο θεός, κλπ.
Κ.Θ. Μωρέ, να σου πω, δε ζω µε τα µάτια της κοινωνίας. Δηλ. αν ζούσα µετα µάτια της κοινωνίας θα έπρεπε αλλιώς να συµπεριφέροµαι γιατί µε
θες εσύ, αλλιώς να συµπεριφέροµαι γιατί µε θέλει ο διπλανός µου […] Ε
δε γίνεται! Δε γίνεται να τους ικανοποιήσεις απ’ τη στιγµή που δεν µπορείς να ικανοποιήσεις τους δικούς σου τους γονείς, τους αγαπάς και δεν το κάνεις γιατί δεν τους αγαπάς, το κάνεις γιατί δεν γίνεται. Αυτή είναι η ζωή σου, αυτή τραβάς. Αυτή είναι η ζωή µας, αυτή τραβάµε. Τώρα, τι θα πει η κοινωνία..
Εν κατακλείδι, σ’ αυτή την ενότητα επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη και των τριών τύπων στρες λόγω κοινωνικής θέσης µειονότητας (αντίληψη κοινωνικού στίγµατος, θυµατοποίηση και εσωτερικευµένη καταπίεση). Συγκεκριµένα, οι συµµετέχουσες ως επί το πλείστον θεωρούν πολύ πιθανό να γίνουν δέκτες διακρίσεων και προκαταλήψεων λόγω ετεροσεξισµού, έχουν δηµιουργήσει τρόπους προστασίας για να µη τους συµβεί η θυµατοποίηση, δεν έχουν δεχθεί ποτέ βία λόγω ετεροσεξισµού αλλά έχουν υπόψη τους τέτοια περιστατικά, και κάποιες φαίνεται να βιώνουν εσωτερικευµένη καταπίεση λόγω του κοινωνικού στίγµατος και του φόβου της θυµατοποίησης.
ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΛΕΣΒΙΑΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ και ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΕΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΛΕΣΒΙΕΣ
Σε προηγούµενο κεφάλαιο, υπογραµµίστηκε η σηµαντικότητα της συναναστροφής µε άλλες λεσβίες και κατ’ επέκταση της δηµιουργίας αντίστοιχου κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου για την ανάπτυξη θετικής ταυτότητας. Όµως, ο ρόλος τους δεν περιορίζεται στην ανάπτυξη ταυτότητας, ούτε και σταµατάει µε την ολοκλήρωση της, αλλά συνεχίζει να είναι καθοριστικός για την ψυχική υγεία των λεσβιών σε όλη τη ζωή τους. Σύµφωνα µε τα βιβλιογραφικά δεδοµένα, υπάρχει σαφή συσχέτιση µεταξύ της εσωτερικευµένης καταπίεσης και της σύνδεσης µε τη ΛΟΑΤ κοινότητα. Συγκεκριµένα, αυξηµένο επίπεδο εσωτερικευµένης καταπίεσης έχει βρεθεί ότι σχετίζεται άµεσα µε απουσία ή περιορισµένη συµµετοχή στην λεσβιακή, … και αµφισεξουαλική κοινότητα, όπως και µε πολύ περιορισµένο µέγεθος κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου από αύτη την κοινότητα.
Η σύνδεση µε τη ΛΟΑΤ κοινότητα περιλαµβάνει κυρίως τη συµµετοχή σε δραστηριότητες της (π.χ. φεστιβάλ περηφάνιας- pride parade ή Pride), τη σύναψη φιλικών σχέσεων και ερωτικών σχέσεων, και τη µετάβαση σε µέρη -όπως καφετέριες, µπαρ- που είναι είτε αποκλειστικά για λεσβίες, είτε για όλα τα άτοµα της κοινότητας, ή που είναι LGBT friendly (δηλ. µέρος όπου είναι ευπρόσδεκτες–οι µαζί µε τις-τους ετεροφυλόφιλες-ους και οι λεσβίες). Εύλογα, µία λεσβία µε θετική ταυτότητα που συνδέεται µε την κοινότητα, νιώθει άνετα κατά τη συναναστροφή της τόσο µε άλλες λεσβίες όσο και γενικότερα µε άτοµα από την κοινότητα (κοινωνική άνεση). Αντίθετα, µία λεσβία που, λόγου χάρη, δε νιώθει άνετα σε µέρη αποκλειστικά για λεσβίες ή για όλα τα άτοµα της κοινότητας, που όλες-οι οι φίλες-οι έχουν ετεροφυλόφιλο σεξουαλικό προσανατολισµό ή που δεν συνάπτει ερωτικές σχέσεις παρά µόνο σεξουαλικές της µιας βραδιάς είναι σαφώς αποµονωµένη από την κοινότητα, δεν χαρακτηρίζεται από αντίστοιχη κοινωνική άνεση και αναµφισβήτητα εµφανίζει εσωτερικευµένη καταπίεση.
Αυτοί οι δύο παράγοντες τέθηκαν προς διερεύνηση στην παρούσα έρευνα από κοινού λόγω της µεγάλης συνάφειά τους, µέσα από τις εξής ερωτήσεις:
«Πηγαίνεις σε χώρους διασκέδασης µόνο για λεσβίες ή LGBT friendly;», «Συµµετέχεις σε LGBT οργανώσεις ή-και εκδηλώσεις (π.χ. Pride);», «Ποια είναι η άποψη σου για την τάση γκετοποίησης των λεσβιών;» και «Πώς συµπεριφέρεσαι προς τη σύντροφό σου σε δηµόσιους χώρους;». Επίσης, η ερώτηση «Πώς βλέπεις να συµπεριφέρονται οι Ελληνίδες λεσβίες;» επιλέχθηκε µε σκοπό να γίνει αναφορά στις απόψεις των συµµετεχόντων για τις άλλες λεσβίες και συνάµα να περιγραφούν κάποιες τάσεις, χαρακτηριστικά και συµπεριφορές των Ελληνίδων λεσβιών σε ευρύτερο πλαίσιο και µε σηµείο αναφοράς την εσωτερικευµένη καταπίεση.
Βρίσκεστε στο ΣΤ' μέρος για να βρεθείτε στο Ζ' μέρος πατήστε εδώ
Ευχαριστούμε ιδιαίτερα την Μαρία Ξανθάκη από το πανεπιστήμιο Κρήτης (Ρέθυμνο), της σχολής Κοινωνικών Σπουδών τμήμα Ψυχολογίας που επέτρεψε την δημοσίευση της διπλωματικής - έρευνάς της. Είναι η πρώτη έρευνα που έγινε στην Ελλάδα με θέμα την λεσβοφοβία των ίδιων των λεσβιών, επίσης ευχαριστούμε την επιβλέπουσα καθηγήτρια Σ. Τριβιλά που στήριξε αυτή την έρευνα το 2007. Για ανεξήγητους λόγους τμήματα της έρευνας δεν "ανέβηκαν" στο blogάκι. Προσπαθήσαμε να εγγράψουμε εκ νέου ότι δεν "ανέβαινε", καταφέραμε πολλά με το κείμενο, αντίθετα στάθηκε αδύνατο να "ανεβάσουμε" φωτογραφίες και στατιστικές απεικονήσεις. Ευαγγελία Βλάμη
