δύο όψεις της λεσβιακής παρουσίας στην Ελλάδα
[διαφάνεια 5: ονόματα] Στην Ελλάδα το λεσβιακό, φεμινιστικό
κίνημα ήρθε με καθυστέρηση λίγων ετών, εξαιτίας της δικτατορίας, και εκπροσωπήθηκε από μικρές ομάδες γυναικών στα πλαίσια μιας περιόδου έντονων αλλαγών και πολιτικής δραστηριοποίησης οι οποίες χαρακτήρισαν τα χρόνια μετά την μεταπολίτευση. Η ιστορία αυτή που ξεκινάει το 1975 με την ίδρυση της «Κίνησης για την Απελευθέρωση των Γυναικών» είναι σύνθετη και περιλαμβάνει την δημιουργία και τη διάλυση πολλών αυτόνομων γυναικείων ομάδων κυρίως στις μεγάλες πόλεις, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα, Τα ενδιαφέροντα αυτών των ομάδων στρέφονταν γύρω από τη σεξουαλικότητα, την αναπαραγωγή και την οικογένεια και ήταν το αποτέλεσμα της δράσης φοιτητριών, ενώ άλλες σχηματίζονταν με στόχο την έκδοση περιοδικών.Την ίδια περίοδο, το 1977, ιδρύεται η πρώτη ομοφυλόφιλη οργάνωση στην Ελλάδα το ΑΚΟΕ –ακρωνύμιο για το «Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλοφίλων Ελλάδας»- και αρχίζει να εκδίδει το περιοδικό αμφι, το πιο γνωστό ίσως ομοφυλόφιλο περιοδικό στον ελλαδικό χώρο. Λίγους μήνες αργότερα, το 1978, σχηματίστηκε και η πρώτη λεσβιακή ομάδα, η «Αυτόνομη Ομάδα Ομοφυλόφιλων Γυναικών». Στην πρώτη της συνάντηση η ομάδα αυτή αριθμούσε δέκα μέλη. Η ομάδα σύντομα εγκαταστάθηκε στο σπίτι της Ρωμανού Μελωδού, -όπου συστεγάζονταν διάφορες φεμινιστικές αυτόνομες ομάδες-, και άρχισε να εκδίδει στις αρχές της δεκαετίας του 1980 το περιοδικό Λάβρυς, ένα από τα δύο αμιγώς λεσβιακά περιοδικά που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα (Καντσά 1995/96). *Α
Η συγκατοίκηση δεν θα κρατήσει για πολύ. Από τότε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80 λεσβιακές ομάδες με διαφορετικά ονόματα «Λεσβιακή Ομάδα», «Αυτόνομες Λεσβίες Φεμινίστριες», «Ομάδα Γυναικών Κουκάκι» συστήνονται, διαλύονται και επανα-δημιουργούνται με κύρια χαρακτηριστικά τον μικρό αριθμό μελών και την αδυναμία τους να έχουν έναν αυτόνομο χώρο στέγασης με αποτέλεσμα να μετακινούνται διαρκώς ανάμεσα σε ομοφυλόφιλες οργανώσεις, των οποίων τα μέλη ήταν κυρίως άνδρες, και σε φεμινιστικές ομάδες, χωρίς όμως αναγκαστικά να ταυτίζονται ιδεολογικά ούτε με τους μεν ούτε με τις δε. Το Νοέμβριο του 1990 το κλείσιμο του Βιβλιοπωλείου Γυναικών, όπου συναντιόταν η λεσβιακή ομάδα από το 1989 όταν έκλεισε το 1988 το Σπίτι Γυναικών στο Κουκάκι, λόγω οικονομικών προβλημάτων και εσωτερικών διαφωνιών, σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής, το τέλος των μικρών αυτόνομων γυναικείων ομάδων, που έχουν ως κύριο στόχο την ανάπτυξη της αυτό-συνείδησης μέσα από τη γνωριμία, τη συζήτηση και την ενημέρωση και η οποία με τη σειρά της θα οδηγούσε στην απαλλαγή από την ανδρική κυριαρχία.
[διαφάνεια 6: φωτό] Δέκα χρόνια αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1990 εξακολουθεί να διαπιστώνεται η απουσία ενός διευρυμένου δημόσιου λεσβιακού χώρου. Και οι τρεις κύριες ομοφυλόφιλες οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν εκείνη την εποχή, η μία στην Αθήνα η ΕΟΚ –«Ελληνική Ομοφυλόφιλη Κοινότητα»-, και οι άλλες δύο στη Θεσσαλονίκη, η «Σύμπραξη κατά της Ομοφυλοφοβίας», και η Ο.Π.Ο.Θ. –«Ομάδα Πρωτοβουλίας Ομοφυλοφίλων Θεσσαλονίκης»-, αριθμούσαν ανάμεσα στα μέλη τους ελάχιστες γυναίκες.
Παράλληλα, ο αριθμός των γυναικών που σύχναζαν στα λιγοστά λεσβιακά μπαρ *Β ήταν περιορισμένος και σε καμία περίπτωση αντιπροσωπευτικός του αριθμού των γυναικών με ομόφυλες ερωτικές σχέσεις. Ανάμεσα στις σημαντικές προσπάθειες μιας δημόσιας λεσβιακής έκφρασης τη δεκαετία του 1990 συγκαταλέγονται τα Women’s Only Parties που άρχισαν να διοργανώνουν οι Cyberdykes από το 1995, η έκδοση του λεσβιακού περιοδικού Μαντάμ Γκου (κυκλοφόρησε πέντε συνολικά τεύχη το χρονικό διάστημα 1995-96), η δημιουργία των πρώτου δικτυακού χώρου για λεσβιακά και gay θέματα οι Roz-Mov σελίδες, η διοργάνωση μιας Λεσβιακής Εβδομάδας στο Ρέθυμνο το Σεπτέμβριο του 1997 από μια ομάδα γυναικών στην Κρήτη, το ανέβασμα του θεατρικού έργου Lesbian Blues το 1998. *Γ
[διαφάνεια 7: φωτό] Τοποθετημένη στον απόηχο της «ηχηρής» δεκαετίας του 1980, και φαινομενικά «σιωπηλή» η δεκαετία του 1990 θα αποδειχθεί, ωστόσο, εν τέλει και εκ των υστέρων περίοδος μετάβασης, στο πλαίσιο της οποίας κυοφορήθηκαν πολλές από τις ιδέες, τις τάσεις και τις κινητοποιήσεις που ανέδειξαν τη δυναμική τους στα πρώτα χρόνια του 21ου αι., ανάμεσα στις οποίες εγγράφονται η ίδρυση λεσβιακών, γκέϊ, αμφί, τρανς και queer ομάδων, η διοργάνωση της Athens Pride, οι εκδόσεις περιοδικών, εφημερίδων και βιβλίων, κινηματογραφικές, θεατρικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, και γιατί όχι, η σημερινή μας συνάντηση.
Οι «κοινότητες» της Χρυσάνθης, της Ελένης, της Ιφιγένειας …
Όμως μια συζήτηση που θα εστιάζει αποκλειστικά στην ορατή αορατότητα της λεσβιακής παρουσίας, τουλάχιστον, μέχρι τα πρώτα χρόνια του 21ου αι. εγκυμονεί τον κίνδυνο να μεθοριοποιήσει μια άλλη πλευρά της. Γιατί η λεσβιακή παρουσία στην Ελλάδα έχει το λιγότερο δύο όψεις. Η πρώτη είναι αυτή που προσπάθησα να σκιαγραφήσω προηγουμένως και μπορεί κάποια να συναντήσει μέσα από κείμενα, μπροσούρες, αφίσες. Η ιστορία της είναι μακρόχρονη, ο όγκος δεδομένων μάλλον περιορισμένος. Υπάρχει ωστόσο και μια άλλη όψη για την οποία ξέρουμε ακόμα λιγότερα. Όψη η οποία αναδεικνύεται μέσα από τη ζωή και τις αφηγήσεις γύρω από αυτήν της Χρυσάνθης Μάντακα, της Ελένης Χριστάκου, της Ιφιγένειας Ξενάκη, της Μαρίας Φωτιάδη, της Σοφίας Αναγνωστάκη και πολλών άλλων. *Δ Πρόκειται για ιστορίες γυναικών που χωρίς να υιοθετούν ονόματα και ταυτότητες δημιουργούν «κοινότητες» φίλων, ερωμένων, παλαιών και νέων συντρόφων.
[διαφάνεια 8: φωτό] Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 η έννοια της κοινότητας συνδέθηκε με την αναγνώριση της ικανότητας ατόμων που συνευρίσκονταν στη βάση μιας κοινής σεξουαλικότητας να δημιουργούν κοινωνικούς δεσμούς διαρκείας. Την εποχή αυτή οι ακτιβίστριες ακτιβιστές περιόρισαν την έννοια της κοινότητας σε μια πολιτική της ταυτότητας και τη συνέδεσαν με την δημιουργία μιας ομάδας που διεκδικεί τη δική της ιστορία, τον δικό της πολιτισμό και τους δικούς της θεσμούς. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, οι κοινωνικοί επιστήμονες έτειναν να αντιμετωπίζουν τις λεσβίες, τους ομοφυλόφιλους ως μια λίγο-πολύ ομοιογενή ομάδα που έχει οριοθετήσει τα δικά της σύνορα, ενώ υπέθεταν ότι υπάρχει μια αδιαμεσολάβητη αντιστοιχία ανάμεσα στη διεκδίκηση μιας διακριτής ταυτότητας και την επιθυμία ένταξης στην κοινότητα (Krieger 1982, 1983).
Η ανεπάρκεια των παραπάνω θεωρήσεων και η ισχυρή κριτική που δέχτηκαν (Moraga και Anzaldúa 1981, De Lauretis 1988, Butler 1991, Phelan 1993) δεν συνιστά, ωστόσο, για την ανθρωπολόγο Kath Weston (1991) ικανοποιητικό λόγο για τη συνολική απόρριψη της έννοιας της κοινότητας. Προϋπόθεση γι’ αυτό αποτελεί η κατανόηση της τελευταίας, όχι ως ενοποιητική υποκουλτούρα, αλλά ως ένας τρόπος ανάπτυξης ενός αισθήματος του συνανήκειν, οργάνωσης του χώρου και των κοινών δραστηριοτήτων και νοηματοδότησης των σχέσεων μεταξύ των μελών της.
Είναι με αυτή την έννοια που μπορούμε να μιλήσουμε για «κοινότητες» γυναικών στα πλαίσια των οποίων αρθρώνονται «νέες» ιστορίες για τη σεξουαλικότητα και το φύλο. Οι ανθρωπολογικές μελέτες των τελευταίων ετών για τη σεξουαλικότητα αναγνωρίζουν ότι σε κάθε κοινωνία το φύλο και η σεξουαλικότητα δεν ανάγονται και δεν περιορίζονται σε κανονιστικά σχήματα και κατηγορίες, αλλά, χαρακτηρίζονται από ασάφεια, πολλαπλότητα, άρνηση και αντίσταση και στρέφονται στην παρατήρηση και καταγραφή των σχέσεων, των αντιφάσεων και των διαφωνιών ανάμεσα σε πολλαπλούς τρόπους έκφρασης. Παράλληλα, ενώ οι πρόσφατες οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις επέτρεψαν τη διάδοση λεσβιακών και γκέϊ ταυτοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο και την διαπραγμάτευση των ομο/ετερο διακρίσεων, ο τρόπος που οι αλλαγές αυτές γίνονται αποδεκτές ή μη σχετίζεται άμεσα με πιο «παραδοσιακές» ιστορίες γύρω από το φύλο και τη σεξουαλικότητα που επικρατούν σε κάθε κοινωνία.
Το κείμενο είναι της βενετίας καντσά, καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και διαβάστηκε στηνΕπιστημονική Ημερίδα: «Σεξουαλικότητες και Φύλα: Λεσβιακές, Γκέι, Αμφί, Τρανς και Queer Κοινότητες στην Ελλάδα», που οργάνωσε η Athens Pride στις 9.5.09 στo Πάντειο πανεπιστήμιο.
Τα γράμματα με αστερίσκους είναι δικά μας.
*Α Η Λάβρυς είναι το πρώτο λεσβιακό περιοδικό στην Ελλάδα και κυκλοφόρησε 3 τεύχη.
*Β Υπήρχαν τουλάχιστον 4 μπαρ για λεσβίες στην Αθήνα.
*Γ Το έργο δέχτηκε αυστηρή κριτική από μεγάλο κομμάτι των λεσβιών ως μη λεσβιακό θεατρικό. Ενοχικό και ως εξαιρετικά προσαρμοσμένο στα ετεροκανονιστικά πρότυπα.
*Δ Τα ονόματα δεν είναι αληθινά, πρόκειται για ονόματα που έχει δώσει σε συνεντευξιαζόμενες η κα. Βενετία Καντσά σε προηγούμενη έρευνά της. Ευαγγελία Βλάμη
