μελέτη της νομοθεσίας προσλήψεων, προαγωγών
και εσωτερικής οργάνωσης της ελληνικής αστυνομίας.
Δάφνη Μαυρομμάτη, Αθανάσιος Θεοδωρίδης,
Η μελέτη λόγω του μεγέθους της χωρίστηκε σε 24 μέρη, βρίσκεστε στο 5 μέρος.
Εντούτοις, η στρατιωτική δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά (1936-1940), ο Δεύτερος Παγκόσµιος Πόλεµος (1940-1945) και ο ελληνικός εµφύλιος πόλεµος (1946-1949) ήταν αρνητικοί παράγοντες που για µία ακόµη φορά ανέστειλαν τον εκσυγχρονισµό της Χωροφυλακής. Μόλις το 1946, χάρη σε µία προσπάθεια οργανωτικής αναδιάρθρωσης που έλαβε χώρα µε τη βοήθεια Βρετανών ειδικών, η Χωροφυλακή έπαψε να αποτελεί οργανικό τµήµα του Υπουργείου Εθνικής Άµυνας. Ωστόσο, ούτε και τότε απέβαλε επίσηµα τον κυρίαρχο στρατιωτικό της χαρακτήρα. Μόλις στα µέσα της δεκαετίας του 1960 η Χωροφυλακή προσέγγισε ένα αξιοπρεπές επίπεδο επαγγελµατισµού, αλλά κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγµαταρχών (1967-1974) η οργανωτική της νοοτροπία κυριαρχήθηκε και πάλι από τη νοοτροπία του Στρατού που βρισκόταν στην εξουσία.
Εν τω µεταξύ, είχε ιδρυθεί παράλληλα το 1920 και ένα άλλο αστυνοµικό σώµα
που ονοµάστηκε Αστυνοµία, αντικαθιστώντας τη Χωροφυλακή αποκλειστικά στις πόλεις της Αθήνας, του Πειραιά, της Πάτρας και της Κέρκυρας. Αυτό το ανανεωτικό εγχείρηµα ξεκίνησε ως πείραµα µε την προοπτική της µελλοντικής εξάπλωσης του σε ολόκληρη τη χώρα.
Τελικά το 1984, παρά τις ισχυρές αντιδράσεις από την ηγεσία της Χωροφυλακής, η Αστυνοµία και η Χωροφυλακή συγχωνεύτηκαν σε ένα ενοποιηµένο σώµα που ονοµάστηκε πλέον «Ελληνική Αστυνοµία». Το νέο αστυνοµικό σώµα διατήρησε την προϋπάρχουσα στρατιωτική της δοµή. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόµη και το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της Ελλάδας, το Συµβούλιο της Επικρατείας, έκρινε ότι η Ελληνική Αστυνοµία πρέπει νοµικά να θεωρείται ως στρατιωτικό σώµα και, επιπλέον, ότι οι γυναίκες και άνδρες αστυνοµικοί, είναι στρατιωτικοί και όχι πολιτικοί υπάλληλοι. Σύµφωνα µε το Συµβούλιο, η Ελληνική Αστυνοµία έχει, εκτός από τα καθαρά αστυνοµικά της καθήκοντα, µια ευρύτερη αποστολή, η οποία, σε συνάρτηση µε εκείνη των Ενόπλων Δυνάµεων, συνίσταται στην ενεργό συµµετοχή της στην εθνική άµυνα της χώρας.
3.Δοµή και αποστολή της Ελληνικής Αστυνοµίας
Ο νόµος 2800/2000 (13) περιγράφει λεπτοµερώς τη δοµή της Ελληνικής Αστυνοµίας και ορίζει – σε κάποια άρθρα άµεσα και σε άλλα έµµεσα - την επίσηµη αποστολή της. Σύµφωνα µε το άρθρο 8 του νόµου η Ελληνική Αστυνοµία είναι υπεύθυνη για την «εξασφάλιση της δηµόσιας ειρήνης και ευταξίας» και εγγυάται την «απρόσκοπτη κοινωνική διαβίωση των πολιτισών-ων» (παρ. 1α). Η παράγραφος 7 του ίδιου άρθρου αναφέρεται στα µέσα τα οποία επιτρέπεται να χρησιµοποιήσει η Αστυνοµία ούτως ώστε να επιτύχει τον στόχο αυτόν της κοινωνικής ασφάλειας και σταθερότητας. Εντούτοις, η εν λόγω παράγραφος αναφέρεται µόνο στα τεχνικά µέσα τα οποία µπορεί να χρησιµοποιήσει η Αστυνοµία για την καταπολέµηση του εγκλήµατος, ενώ δεν αναφέρονται οι τακτικές που πρέπει να προτιµούνται. Επιπλέον, ενώ γίνεται αναφορά στην ανάγκη συνεργασίας τόσο µε την Europol όσο και µε την Interpol, δε γίνεται πουθενά αναφορά σε εσωτερικές στρατηγικές της αστυνοµίας οι οποίες θα της προσέδιδαν µεγαλύτερη αποδοχή, νοµιµότητα και ευελιξία.
Σχόλια
1. Παράλληλα µε τα καθαρά αστυνοµικά τους καθήκοντα οι αστυνοµικοί υπάλληλοι διαδραµατίζουν σήµερα έναν ολοένα αυξανόµενο κοινωνικό ρόλο (π.χ. προσπάθεια επίλυση οικογενειακών προβληµάτων, ή παρέµβαση σε προσωπικές συγκρούσεις, παροχή βοήθειας σε αλκοολικές-ους, τοξικοµανείς κλπ). Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο ρόλος τους υπερβαίνει τα αυστηρά αστυνοµικά τους καθήκοντα, και αναλαµβάνουν περισσότερο το ρόλο ενός κοινωνικού λειτουργού. Παρόλα αυτά, η προληπτική ή υποστηρικτική πλευρά του αστυνοµικού έργου κατέχει δευτερεύουσα θέση σε σύγκριση µε την κυρίαρχη άποψη περί της κατασταλτικής λειτουργίας της Αστυνοµίας. Αυτό είναι ένα αρνητικό στοιχείο, γιατί η προώθηση της πολυµορφίας µέσα στο αστυνοµικό σώµα συνδέεται ως επί το πλείστον µε τον προληπτικό και υποστηρικτικό ρόλο του αστυνοµικού έργου.
2. Με βάση τις ανάγκες και τους σκοπούς που υπηρετεί η αστυνοµία, µπορούµε να προσδιορίσουµε δύο πρότυπα αστυνοµίας: Το παραδοσιακό και το σύγχρονο. Η Ελληνική Αστυνοµία ακολουθεί το παραδοσιακό µοντέλο, πράγµα που σηµαίνει ότι όλες οι δραστηριότητες σχεδιάζονται σύµφωνα µε συγκεκριµένα κριτήρια και απαιτήσεις που ορίζονται από την ηγεσία του Υπουργείου Δηµόσιας Τάξης. Συνεπώς, οι αστυνοµικοί υπάλληλοι υποχρεούνται να δράσουν µέσα σε ένα στενό πλαίσιο αυστηρών κανόνων µε αποτέλεσµα να προσπαθούν συνήθως να επιβάλλουν τον νόµο ακολουθώντας αυστηρές γραφειοκρατικές διαδικασίες. Από την άλλη πλευρά, µια σύγχρονη προσέγγιση θα µπορούσε να ικανοποιήσει τις προσδοκίες των πολιτισών-ων ως προς την ασφάλεια τους, αντιµετωπίζοντας τα κοινωνικά προβλήµατα που προκαλούν κοινωνικές αναταραχές στη ρίζα τους. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει τη συστηµατική συνεργασία µεταξύ της αστυνοµίας και της κοινωνίας των πολιτισών-ων, πράγµα το οποίο δεν συµβαίνει στην Ελλάδα.
3. Η σύγχρονη προσέγγιση, η οποία είναι συµβατή µε την αξία της πολυµορφίας, απαιτεί µια νέα ολιστική αστυνοµική στρατηγική η οποία θα λειτουργήσει ως εργαλείο για τη µείωση των κοινωνικών προβληµάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, οι αστυνοµικοί θα πρέπει να είναι σε θέση να αναλάβουν πρωτοβουλίες και να δράσουν αυτόνοµα και δηµιουργικά.
Αξίζει να σηµειωθεί πως η οργανωτική νοοτροπία που επικρατεί σε µεγάλο βαθµό τόσο στο Υπουργείο Δηµόσιας Τάξης όσο και στην ηγεσία της Ελληνικής Αστυνοµίας αντιστέκεται στην υιοθέτηση αυτής της σύγχρονης προσέγγισης. Η αντίσταση αυτή είναι αναµενόµενη, δεδοµένων των περιστάσεων, και µπορεί να αποδοθεί σε πολλούς παράγοντες, όλοι από τους οποίους καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη την αποδοχή της θετικής αξίας της πολυµορφίας:
α) Ψυχολογικοί παράγοντες (ανασφάλεια, άγνοια, έλλειψη αυτοπεποίθησης, άγχος, αυταπάτες, φόβος)
β) Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες (αξίες, προκαταλήψεις, κανόνες και περιβάλλον εργασίας, συναισθήµατα).
γ) Προσωπικοί παράγοντες (υπεραπλούστευση καταστάσεων, κοντόφθαλµο σκεπτικό, έλλειψη ζήλου και απουσία οράµατος)
δ) Έλλειψη κατανόησης των νέων αναγκών µιας κοινωνίας η οποία έχει αλλάξει σηµαντικά τα τελευταία χρόνια.
Το άρθρο 9 περιγράφει µε λεπτοµέρεια τον χαρακτήρα της Ελληνικής Αστυνοµίας. Σύµφωνα µε το άρθρο αυτό, οι κανόνες ιεραρχίας της ΕΛ.ΑΣ. είναι αντίστοιχοι µε εκείνους του Στρατού (παρ. 1).
Σχόλια
1. Η στρατιωτικοποίηση της Αστυνοµίας είναι ένας από τους σηµαντικότερους παράγοντες της διαιώνισης του εχθρικού προς τις καινοτοµίες συστήµατος προσλήψεων και προαγωγών της ΕΛ.ΑΣ. διαδραµατίζει επίσης αποτρεπτικό ρόλο ως προς την εισαγωγή σηµαντικών νοµικών καινοτοµιών από το Υπουργείο Δηµόσιας Τάξης για την ίση µεταχείριση των µειονοτήτων µέσα στο Σώµα. Η ύπαρξη µιας πολύ αυστηρής ιεραρχίας είναι ένα επιπλέον εµπόδιο στην ανάπτυξη του εσωτερικού διαλόγου και τη δηµιουργία καλών σχέσεων µεταξύ των διαφόρων βαθµίδων µέσα στο Σώµα.
2. Ως παράγοντες διαιώνισης του αρνητικού αυτού κλίµατος πρέπει να ληφθούν υπόψη και ορισµένα «βασικά χαρακτηριστικά» (14) της αστυνοµικής λογικής στην Ελλάδα, όπως για παράδειγµα η «κοινωνική αποµόνωση», ο «συντηρητισµός», η «εσωτερική αλληλεγγύη» και η «λογική της καχυποψίας», τα οποία και είναι πολύ πιθανό να υπονοµεύσουν τον στόχο της πολυµορφίας.
Η «κοινωνική αποµόνωση» είναι το προϊόν συγκεκριµένων οργανωτικών πλευρών του έργου της Ελληνικής Αστυνοµίας, όπως η αυστηρή τήρηση µιας «ψυχολογικής» απόστασης µεταξύ της Αστυνοµίας και των πολιτισών-ων της χώρας, µε στόχο τον µη – συµβιβασµό όσον αφορά στην εξουσία της, γεγονός που έχει ως αποτέλεσµα την επιφυλακτικότητα µε την οποία αντιµετωπίζουν οι πολίτισες-ες το προσωπικό της αστυνοµίας. Η «κοινωνική αποµόνωση» µπορεί µόνο να οξύνει τα µη ρεαλιστικά ή προκατειληµµένα στερεότυπα τα οποία υποκρύπτουν διάφορες µορφές διακρίσεων έναντι των µελών των µειονοτικών οµάδων, τόσο µέσα στην ίδια την κοινωνία όσο και όσον αφορά στα άτοµα που επιζητούν µια θέση µέσα στο αστυνοµικό σώµα. Επιπλέον, οι αστυνοµικοί υπάλληλοι έχουν συνήθως λίγες κοινωνικές επαφές µε την κοινότητα που υποτίθεται πως υπηρετούν και συνεπώς αποξενώνονται από αυτήν και αναπτύσσουν µια νοοτροπία «έσω-οµάδας, έξω- οµάδας» (in-group/out-group).
Ο «συντηρητισµός», περισσότερο µε την ηθική και κοινωνική παρά µε την αυστηρά πολιτική του έννοια, είναι συνδεδεµένος µε την κυρίως λειτουργία της αστυνοµίας η οποία συµβολίζει και υποθάλπει την εξουσία. Με το καθήκον της τήρησης του νόµου και της διαφύλαξης της δηµόσιας τάξης στις πλάτες της, τα όργανα της αστυνοµίας ταυτίζονται περισσότερο µε τις συντηρητικές απόψεις και συµπεριφορές, γεγονός που δεν ευνοεί βέβαια καθόλου την πολυµορφία.
Η «εσωτερική αλληλεγγύη» είναι συνέπεια της συνεχούς αντιµετώπισης κινδύνων και πιέσεων. Οι αστυνοµικοί γρήγορα συνειδητοποιούν πως γι’ αυτές-ους η καλύτερη φίλη-ος είναι μία άλλη-ος αστυνοµικός, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται ένα είδος επαγγελµατικής «αλληλεγγύης», και οι ίδιες-οι να βλέπουν συχνά τους εαυτούς τους ως αποκοµµένες-ους από τον υπόλοιπο πληθυσµό. Ως εκ τούτου η πολυµορφία θεωρείται απειλή για την ανάπτυξη ενός
ενωµένου «κοινού µετώπου» κατά των εξωτερικών επικρίσεων. Η λεγόµενη «λογική της καχυποψίας» είναι µια συνήθης στάση της αστυνοµίας, η οποία προκύπτει από την υπερβολική πίεση που της ασκείται προκειµένου να είναι αποτελεσµατική στην εξεύρεση των ενόχων, όπως επίσης και από την συνεχή αντιµετώπιση κινδύνων. Είναι γεγονός, πάντως, πως η υπερβολική καχυποψία γεννά πολλά προβλήµατα. Η τάση για άµεση δράση είτε όσον αφορά ένοχες-ους είτε όσον αφορά άλλα ενδεχοµένως επικίνδυνα άτοµα κάνει την αστυνοµία να λειτουργεί µε προκαταλήψεις και στερεότυπα ως προς τις επίδοξες-ους «ταραξίες».
Τα παραπάνω αποτελούν µια σηµαντική πηγή προκαταλήψεων, και εξηγούν γιατί συχνά οι µειονοτικές οµάδες θεωρούνται «εχθροί» της αστυνοµίας, αλλά και γιατί η πολυµορφία είναι τόσο δύσκολα αποδεκτή ως αξία µέσα στο αστυνοµικό σώµα.
3. Η θεωρητική ανάλυση των αστυνοµικών οργανισµών διακρίνει τρία οργανωτικά πρότυπα: α) Το στρατιωτικό ή ηµι-στρατιωτικό µοντέλο (αυστηρά και µόνο διατήρηση της τάξης και της ασφάλειας)
β) Το επαγγελµατικό µοντέλο (η αστυνοµία απλώς επιβάλλει το νόµο µε έναν άσπιλο επαγγελµατικό τρόπο)
γ) Το κοινοτικό µοντέλο (οι αστυνοµικοί υπάλληλοι υπηρετούν την κοινότητα ως «αντιπρόσωποί» της).
Το κάθε µοντέλο προσδιορίζει τις µεθόδους που µπορούν να εφαρµοστούν από το αστυνοµικό σώµα όσον αφορά ζητήµατα όπως οι προσλήψεις και η εκπαίδευση του προσωπικού της Αστυνοµίας, οι σχέσεις ιεραρχίας και η εκπλήρωση της αποστολής του σώµατος, η συµπεριφορά και οι δραστηριότητες των µελών του.
Παρ’ ότι η επίσηµη αποστολή της Ελληνικής Αστυνοµίας περιλαµβάνει και µια έντονη κοινωνική διάσταση, στη δοµή της έχει υιοθετηθεί το σχεδόν στρατιωτικό µοντέλο, το οποίο διέπεται από συγκεντρωτισµό στο επίπεδο της διοίκησης, καθώς και από ένα αυστηρό σύστηµα ιεραρχίας από την κορυφή µέχρι τη βάση του σώµατος. Στα πλαίσια ενός τέτοιου µοντέλου, δεν υπάρχει θέση για την πολυµορφία.
Στην πράξη, ο σκοπός της Ελληνικής Αστυνοµίας είναι η δίωξη του εγκλήµατος µέσω της άκαµπτης επιβολής του νόµου. Οι αστυνοµικοί υπάλληλοι ενεργούν κάτω από ελεγχόµενη επιτήρηση.
13 ΦΕΚ 2800/2000 (ΦΕΚ 41A/29-02-2000)
14 Kampanakis, J. (2000), ‘Police Organizational culture and Policemen’s Integrity’, in: Pagon Milan (ed.) Policing in Central and Eastern Europe: Ethics, Integrity and Human Rights. Ljubljana: College of Police and Security Studies, pp. 497-506
