Ο σεξισμός στις λέξεις Α'

Η γενικευμένη χρήση του αρσενικού γένους είναι το πρόσφατο προϊόν μιας ιστορίας η οποία επικαλείται την οικουμενικότητα, ενώ κρύβει, επί σειρά ετών, τον σεξισμό και τον ρατσισμό. Η δε γλώσσα συνοδεύει και σημαδεύει τις κοινωνικές εξελίξεις. Από τη Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων το 1789, μέχρι την οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το 1948…

Τι υπάρχει σε μια λέξη ; [1] Μια ιστορία, μια ανακάλυψη, μια μεταμόρφωση, αλλά επίσης μια ταυτότητα, ένας αγώνας, μια νίκη ή μια ήττα. Μια λέξη μπορεί να εκφράσει τον οίστρο μίας-ενός πολιτικού, τη δημιουργικότητα μίας καλιτέχνιδας, ενός καλλιτέχνη, την κραυγή απόγνωσης μίας αγωνίστριας, ενός αγωνιστή. Υπάρχουν λέξεις που προτρέπουν στη βία κι άλλες στην ειρήνη. Υπάρχουν λέξεις που εκφράζουν τη δύναμη να αποκλείεις, κι άλλες τη βούληση να περιλαμβάνεις.

Τι υπάρχει στην έκφραση "ανθρώπινα δικαιώματα"; Η επανάσταση του 1789, μακρόχρονοι μετασχηματισμοί και πολλοί αγώνες στη Γαλλία και τον υπόλοιπο κόσμο, για να αναγνωρισθούν στις-στους ανθρώπους τα αστικά, πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματά τους. Η διατύπωση, όμως, εκφράζει επίσης κι άλλες ιστορίες : κατ’ αρχήν την ιστορία των επαναστατών του 1789, οι οποίοι αρνήθηκαν να παραχωρήσουν στις γυναίκες τα δικαιώματα που παρείχαν στους άντρες, και στη συνέχεια την ιστορία των συμπεριφορών και πεποιθήσεων που είχαν ως βάση τις διακρίσεις απέναντι στις γυναίκες και οι οποίες φτάνουν ώς τις μέρες μας, με όχημα την "ευγένεια" του αρσενικού. Στην τυποποίηση της λέξης "άνθρωπος", ως οικουμενικής κατηγορίας, υπάρχει επίσης η άρνηση των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών αλλαγών των κοινωνιών του 20ού αιώνα και των δεσμεύσεων που ανέλαβαν οι κυβερνήσεις και τα Ηνωμένα Έθνη απέναντι στην αρχή της ισότητας ανάμεσα σε γυναίκες και άνδρες.

Ένας αιώνας χωρίς δικαίωμα ψήφου 

Η Διακήρυξη των δικαιωμάτων της-του ανθρώπου και της-του πολίτη, που υιοθετήθηκε στις 26 Αυγούστου 1789, μετά από μακροχρόνιες και σκληρές συζητήσεις ανάμεσα στους βουλευτές στην Εθνική Συνέλευση, θεσπίζει έναν αριθμό δικαιωμάτων και αρχών που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα ως θεμέλιο για την Οικουμενική διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Την εποχή που συντάχθηκε, η Διακήρυξη εφαρμοζόταν μόνο στους άντρες κι η λέξη "άνθρωπος" κάλυπτε ένα μόνο γένος [2]. Η επιλογή αυτής της λέξης δεν ήταν ουδέτερη και δεν περιείχε καθόλου τη βούληση να έχει "οικουμενική" εμβέλεια. Γιατί η ισότητα ανάμεσα στις γυναίκες και στους άντρες υπήρξε αντικείμενο συζήτησης στην Εθνική Συνέλευση, αλλά η πλειοψηφία των βουλευτών είχε απορρίψει αυτήν την αρχή: εφόσον η γυναίκα στερείται λογικής, δεν ήταν δυνατό να παραχωρηθούν δικαιώματα σε μια μειοψηφία εξαιρετικών γυναικών.

Όμως, οι γυναίκες συμμετείχαν δραστήρια στη γαλλική επανάσταση: συνδέθηκαν κυρίως με την κατάληψη της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου 1789, παρήλασαν στους παρισινούς δρόμους για να απαιτήσουν ψωμί, σχημάτισαν μια εταιρεία επαναστατριών γυναικών και άλλα σωματεία, εντάχθηκαν σε επαναστατικούς συλλόγους, πήραν το λόγο σε δημόσιους χώρους καθώς και σε πολιτικούς κύκλους. Το 1791, η Ολίμπ ντε Γκουζ συνέταξε τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων της γυναίκας και του πολίτη θηλυκού γένους, μια Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αναθεωρημένη για να εφαρμόζεται στις γυναίκες. Το κείμενο αυτό αμφισβητούσε τα θεμέλια από τα οποία πήγαζαν οι αρχές και τα δικαιώματα της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. "Η γυναίκα γεννιέται ελεύθερη και παραμένει ισότιμη με τον άντρα στα δικαιώματα", έγραφε, τονίζοντας εξάλλου ότι "η άσκηση των φυσικών δικαιωμάτων της γυναίκας δεν έχει άλλο όριο από τη συνεχή τυραννία που της επιβάλλει ο άνδρας• αυτά τα όρια πρέπει να αναθεωρηθούν από τους νόμους της φύσης και της λογικής".

Οι Γαλλίδες δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ επισήμως και νομοθετικώς ως πολίτισες παρά τη συμμετοχή τους στα κοινά, συχνά στην πρώτη γραμμή. Η Ολίμπ ντε Γκουζ κατακρίθηκε και αντιμετωπίστηκε ως υστερική, ανορθολογική και παράλογη. Καρατομήθηκε στις 3 Νοεμβρίου 1793. Ένα μήνα νωρίτερα, οι Ιακωβίνοι αποφάσιζαν με διάταγμα ότι στο εξής οι σύλλογοι και οι ενώσεις των γυναικών θα θεωρηθούν παράνομες και ένας αντιπρόσωπος της Επιτροπής κοινής σωτηρίας δήλωνε πως οι γυναίκες δεν είναι φτιαγμένες για υψηλές σκέψεις.

Δύο εβδομάδες αργότερα, απαγορευόταν στις γυναίκες η πρόσβαση στις συνελεύσεις της Κομμούνας του Παρισιού. Στο λόγο του, που θα έπειθε την Κομμούνα του Παρισιού να ψηφίσει ομοφώνως τον αποκλεισμό των γυναικών, ένας επαναστάτης ρήτορας διακήρυξε πως ήταν αντίθετο σε όλους τους νόμους της φύσης να θέλει μια γυναίκα να γίνει άντρας… Στο Ναπολεόντειο Κώδικα του 1804, ο οποίος διασφάλιζε πλήθος επαναστατικών κατακτήσεων για τους άντρες, οι γυναίκες χαρακτηρίστηκαν ανίκανες από νομική άποψη.

Το ίδιο φαινόμενο επαναλήφθηκε κατά την επανάσταση του 1848, όταν η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση απέρριψε την παραχώρηση του δικαιώματος της ψήφου στις γυναίκες. Στις αρχές Ιουνίου, πριν την ανατροπή, η αστυνομία κλείνει το Σύλλογο των γυναικών. Τον Ιούλιο, η Δεύτερη Δημοκρατία αποφασίζει ότι οι γυναίκες δεν μπορούν ούτε να ανήκουν σε συλλόγους ούτε να προσφέρουν βοήθεια σ’ αυτούς. Η ήττα των δημοκρατικών κυβερνήσεων ενισχύει τον αποκλεισμό. Μετά το 1851, ο νόμος απαγορεύει στις γυναίκες να λαμβάνουν μέρος σε πολιτικές δραστηριότητες ή να μετέχουν σε συγκεντρώσεις που σχετίζονται με πολιτικά ζητήματα. Οι Γαλλίδες θα χρειαστεί να περιμένουν σχεδόν έναν αιώνα -το 1944- για να αποκτήσουν το δικαίωμα της ψήφου και το δικαίωμα να είναι υποψήφιες για εκλόγιμες πολιτικές θέσεις.

Ισότιμες ανθρώπινες υπάρξεις 

Είναι φανερό ότι η έκφραση "δικαιώματα του ανθρώπου" δεν αναφερόταν στις γυναίκες του 1789. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα αν στη σύγχρονη χρήση του, μπορούμε να πούμε γι’ αυτό τον όρο ότι αναφέρεται σε γυναίκες και άνδρες που αντιμετωπίζονται ως ισότιμες ανθρώπινες υπάρξεις…

Στην τρέχουσα γλώσσα, ο όρος "άνθρωπος" υποτίθεται ότι καλύπτει όλα τα άτομα του ανθρώπινου είδους. Ωστόσο, η σημασία του είναι ορισμένες φορές αμφιλεγόμενη. Έτσι, σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, "η χρήση του αρσενικού γένους για να δηλωθούν τα άτομα των δύο φύλων, δημιουργεί, στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας, μια αβεβαιότητα ως προς τα ενδιαφερόμενα πρόσωπα, τις γυναίκες ή τους άνδρες". [3] Ένας από τους λόγους αυτής της αμφισημίας είναι ότι η αποκλειστική χρήση της λέξης "άνθρωπος" για να υποδηλώνονται γυναίκες και άνδρες θεσπίζει μια ιεραρχία ανάμεσα στα δύο φύλα. 

Βρίσκεστε στο Α' μέρος για να βρεθείτε στο Β' μέρος πατήστε εδώ

Την είδηση την βρήκαμε στις 5.11.2015 από την socialpolicy.gr είναι γραμένη από την Callamard Agnes, Διδακτώρισα πολιτικών επιστημών, συγγράφισα, ειδική σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πρώην διευθύντρια του ARTICLE 19 στην http://socialpolicy.gr/2014/03/%CE%BF-%CF%83%CE%B5%CE%BE%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B5%CE%B9%CF%82.html

[1] Το άρθρο συνοψίζει το ντοκουμέντο της Διεθνούς Αμνηστίας "Τι υπάρχει σε μια λέξη"; που κυκλοφόρησε με την ευκαιρία της διεθνούς ημέρας των γυναικών της 8ης Μαρτίου και της πεντηκοστής επετείου της Οικουμενικής Διακήρυξης Ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

[2] Βλ. για παράδειγμα. Bonnie Anderson και Judith Ρ. Zinsser, "Α History of their own", Harpers and Row, Νέα Υόρκη, 1988. Jan Bauer, "Μόνο η σιωπή θα σε προστατεύσει: οι γυναίκες, η ελευθερία έκφρασης και η γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων", Διεθνές κέντρο των δικαιωμάτων του προσώπου και της δημοκρατικής ανάπτυξης, Μοντρεάλ, 1996. Βλ. επίσης πολυάριθμες δημοσιεύσεις της ένωσης SOS Sexisme.

[3] Οδηγία Νο R (90) της επιτροπής υπουργών στις χώρες μέλη για την κατάργηση του σεξισμού στη γλώσσα.